Tijdens de Tweede Wereldoorlog zagen de nazi’s Zaandam als een lastige, dwarse gemeente. Uit nieuw gevonden documenten blijkt die onwil om te collaboreren eens te meer.

De in 1941 tot burgemeester van Zaandam benoemde NSB’er Cornelis van Ravenswaay beschouwt zijn nieuwe gemeente als een uitdaging. Amper begonnen schrijft hij aan de provinciecommissaris over ‘alle tegenstrevende elementen’ die hij op zijn weg vindt, zoals ‘clerus en predikanten, propaganda van de [Nederlandse] Unie, de charitas van de “kerkelijke zijde”, invloed der Rijkssteunuitkeringen via de vakbonds-werklozenkassen, de aanwezigheid van anti-nat. soc. burgemeesters in de omliggende gemeenten’.

Rode Zaanstreek

Hij blijkt niet de enige die gal spuwt. De rode Zaanstreek is de bezetter een doorn in het oog. Provinciecommissaris Albert Backer geeft Van Ravenswaays opvolger bij diens installatie in 1942 de opdracht ‘om het arbeidende deel der Zaandamse bevolking (…) te verlossen van de marxistische waan van de klassenstrijd’. Want, schrijft hij: ‘De Zaanstreek is een bijzondere streek en de bevolking, zoals men zegt, zeer moeilijk.’ Van Ravenswaay op zijn beurt: ‘Dan stuit men inderdaad onmiddellijk op bezwaren, die voortvloeien uit de onwelwillende mentaliteit, althans [een] verkeerd inzicht, zoals dit bij ons volk, en dat van Zaandam in het bijzonder, helaas overheersend is en de goede bedoelingen van de bezettingsmacht miskent.’

“De Zaanstreek is een bijzondere streek en de bevolking, zoals men zegt, zeer moeilijk.”

Politischer schwer

De höhere SS- und Polizeiführer Hanns Albin Rauter herkent het geschetste beeld. Hij noemt Zaandam een ‘mittelgrössere Stadt, wo es politischer schwer ist’. Na de bevrijding – hij zit dan inmiddels achter tralies, in afwachting van zijn executie – verklaart Rauter ‘dat de gehele Zaanstreek in zeer sterke mate opviel door communistische acties’. De massale deelname aan de Februaristaking zal hem daarbij door het hoofd spelen, maar ook de vele – vaak gewelddadige – verzetsacties die langs de Zaan plaatsvinden.

Arbeidsinzet

Wanneer de Generalkommissar für Verwaltung und Justiz bekendmaakt dat de Nederlandse provincies en gemeenten minstens 20% van hun personeel beschikbaar moeten stellen voor de arbeidsinzet belandt Zaandam op een aangelegde ‘zwarte lijst’. De stad komt niet verder dan 4,3%. Ter vergelijking: Rotterdam scoort 20%, Vianen 33% en Lexmond zelfs 50%.

Iets soortgelijks is zichtbaar bij de collectes voor de nationaalsocialistische steunorganisatie Winterhulp. Die slaan in Zaandam nauwelijks aan. ‘Van de verkoop mag niets worden verwacht’, schrijft Jaap Buijs, de secretaris van de Nederlandse Unie. Zo zijn er meer – individuen, verenigingen en bedrijven – die er weinig voor voelen om de nazi’s financieel te hulp te schieten.

“Van de verkoop mag niets worden verwacht.”

Nieuwe documenten

Onlangs ontving ik een stapeltje documenten waaruit de Zaanse dwarsigheid eens te meer blijkt. De geëtaleerde tegenwerking is relatief subtiel, maar onmiskenbaar en vrij breed gesteund. Wanneer Van Ravenswaay in januari 1942 de havenmeester van Zaandam vraagt om een lijst ‘waarop voorkomen de hoofden van diensten en bedrijven en alle employés en werklieden, met daarachter vermeld of zij gevolg hebben gegeven aan Uw oproep om 1/2 % van hun salaris af te staan ten behoeve van Winterhulp Nederland’ ontvangt hij de nauwelijks verholen sneer ‘dat in verband met de door U gedane verzekering, dat de collecte voor Winterhulp een vrijwillig karakter moest dragen, door mij geen nominatieve aantekening is gehouden van wie en hoeveel ieder van mijn personeel voor Winterhulp bijdroeg’.

Havenmeester Bob Stelleman moet niets hebben van de nazi’s en verleent onder meer hulp aan zijn joodse buren. De Winterhulp stuit hem dan ook tegen de borst. De burgemeester bindt in: ‘Ik verzoek U, bij Uw personeel in elk geval den indruk weg te nemen, dat men gedwongen wordt tot het deelnemen aan het schoone werk der Winterhulp Nederland.’

‘Zonder uitzondering’

Ongedwongen of niet, Van Ravenswaays opvolger Hendrik Vitters voert de druk om te doneren flink op. ‘Het spreekt van zelf, dat hierbij GEEN SPRAKE IS VAN “EEN GUNST BEWIJZEN”, maar van HET NAKOMEN VAN EEN SOCIALEN PLICHT’, schreeuwt hij op 10 september 1942 zijn ambtenaren toe in een brief.

Geen discussie

Havenmeester Stelleman toont zich wederom niet onder de indruk: ‘Naar aanleiding van de gisteren ontvangen circulaire deel ik U mede, dat niemand van het personeel van de havendienst aan de collecten voor Winterhulp wenscht deel te nemen’, schrijft hij aan Vitters. Wanneer het Zaandamse hoofd van de Winterhulp op zijn beurt ook stevig aandringt op inzet voor Winterhulp, wordt Belleman nog korzeliger: ‘Ik deel U mede, dat ik niet met U in discussie kan treden betreffende de vraag of het al dan niet mogelijk is personeel van mijn dienst, in diensttijd, beschikbaar te stellen om te collecteeren voor W.H.N. (…) Niemand van het personeel van mijn dienst is bereid aan het collecteeren voor W.H.N. deel te nemen, mijzelf inbegrepen.’

“Niemand van het personeel van de havendienst wenscht aan de collecten voor Winterhulp deel te nemen.”

Of de Havendienst tot het uiterste blijft dwarsliggen, is mij niet bekend. Duidelijk is wel dat de Winterhulpcollectes in Zaandam telkenmale minder opleveren dan de bedoeling is. De bezetter krijgt er geen vat op, zoals hij ook op andere terreinen in Zaandam regelmatig bot vangt.