Naarmate de nederlaag dichterbij kwam, vernietigden de nazi’s steeds meer bewijsmateriaal dat na de bevrijding tegen hen gebruikt kon worden. Wonderbaarlijk genoeg overleefden honderden dossiers van gevangenen die door Duitse rechtbanken werden veroordeeld de Tweede Wereldoorlog.
Rheinbach en Siegburg
Het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies beschikt over flink wat dossiers van tussen 1941 en 1945 veroordeelde Nederlandse gevangenen. De bewaard gebleven Personalakten betreffen gedetineerden die hun straf moesten uitzitten in tuchthuizen, veelal in de niet ver van Nederland gelegen plaatsen Rheinbach en Siegburg. Meestal bevatten de dossiers originele processtukken die in verwante archieven niet meer beschikbaar zijn, omdat ze aan het eind van de oorlog vernietigd werden. Ook geven ze inzicht in de procesgang en bevatten ze soms bezoekbriefjes uit Nederlandse gevangenissen, overdrachtsdocumenten, medische gegevens en pasfoto’s van de gevangenen. In een aantal gevallen zijn ook Arbeitsbücher en brieven van de gevangenen en hun familie aanwezig. Het NIOD beschikt over elf meter materiaal met in totaal 1520 inventarisnummers.
Het NIOD beschikt over elf meter materiaal met in totaal 1520 inventarisnummers.
Hieronder heb ik, ter illustratie en in alfabetische volgorde, dossierfragmenten geplaatst die informatie bevatten over zes Zaankanters. Het betreft alleen stukken met één of meer foto’s van de betreffende mannen. Bij de afbeeldingen heb ik wat nadere informatie geplaatst. Wie zelf op zoek wil in de online geplaatste archiefstukken kan hier terecht.
Willem Brinkman
Uit de zin ‘Einer Organisation habe er nicht angehört, nur mit Leuten einer solchen in Verbindung gestanden’ valt op te maken dat de nazi’s geen idee hadden van Willem Brinkmans status. De Zaandamse anti-revolutionair was namelijk sinds april 1943 provinciaal leider van de Landelijke organisatie voor hulp aan Onderduikers (LO), Nederlands grootste verzetsbeweging. Brinkman werd in oktober 1943 als gevolg van verraad opgepakt. Tot aan hun arrestatie brachten Brinkman en Klaas Pos (zie verderop) bijna honderd joden en een veelvoud aan niet-joden onder op schuiladressen in met name de Zaanstreek en West-Friesland.
Hans Fuijkschot
In het dossier over Johannes Dirk Fuijkschot staan meer Zaanse namen: Kleiman, Huig, Vink en Versnel onder anderen. Ze maakten allemaal deel uit van een illegaal netwerk dat valse stempels, persoonsbewijzen, krantjes en wat al niet produceerde. Alles bedoeld om het werk van de bezetter te ondermijnen. De gereformeerde Hans Fuijkschot werkte bij de Zaandijkse drukkerij van Dirk Kleiman, Litho Zaanlandia. Hij werd na te zijn verraden gearresteerd. Op 26 april 1945 stierf hij als gevolg van de ontberingen in het tuchthuis van Siegburg. Ook Dirk Kleiman en Klaas Versnel overleefden de gevangenis niet.
Jacob Geugjes
Op een kaart uit concentratiekamp Amersfoort, waar hij enige tijd opgesloten was, is te lezen dat Jacobus Geugjes werd ‘gearresteerd wegens arbeidscontractbreuk’. Maar op bovenstaande tekst uit de Utrechtse strafgevangenis staat dat hij ‘zusammen mit de Vries 3 Kühe gestohlen’ had. Op 29 oktober 1942 belandde de Zaandammer achter de tralies vanwege de ‘arbeidscontractbreuk’. Wellicht onttrok hij zich aan de Arbeitseinsatz, zoals zovelen. Op 17 mei 1943 volgde zijn aanhouding wegens veediefstal. In mei 1945 kwam Geugjes weer vrij.
Klaas Pos
Zaandammer Klaas Pos nam in 1943 na een inval in de Zaandamse woning van het echtpaar Brinkman (zie hiervoor) de functie van provinciaal LO-leider over. Dat ging goed tot aan de arrestatie van Willem Brinkman en Pos in oktober 1943. Honderden onderduikers vonden dankzij hen een schuilplaats. De Duitse constatering ‘Einer Organi[sa]tion habe er nicht angehört’, klopt dus niet. In tegenstelling tot Brinkman overleefde Pos zijn detentie.
Jan Schouten
Wegens ‘Kriegswirtschaftsverbrechen’, oftewel het saboteren van de oorlogseconomie, werd Oostzaner Jan Schouten op 21 februari 1942 vastgezet. Enkele maanden later veroordeelde de rechtbank hem tot zes jaar tuchthuis. In zijn strafdossier is te lezen dat de veehandelaar ‘uit armoede’ distributiebescheiden had verkocht, hetgeen verboden was. Schouten kwam levend uit zijn gevangenschap. Hij overleed in 1961, slechts 57 jaar oud.
Pieter Vink
Ook typograaf Pieter Vink maakte deel uit van het illegale drukkersnetwerk rond Dirk Kleiman. Hij was directeur van de clichéfabriek De Boer en Vink. Kleiman haalde hem over om clichés te maken, een drukvorm die werd gebruikt bij het maken van illustraties voor – in dit geval illegaal – werk. De Zaandijker werd om die reden in mei 1944 veroordeeld tot vier jaar tuchthuis. Hij zat toen overigens al ruim een half jaar vast, onder meer in kamp Vught. Vink overleefde in tegenstelling tot enkele anderen die tezelfdertijd als hij werden opgepakt zijn detentie.