Zo ongeveer ieder Nederlands archief bewaart verhalen over de Tweede Wereldoorlog. Maar de honderdduizenden dossiers over joodse, ‘goede’ en ‘foute’ Nederlanders die het Nationaal Archief beheert, verdienen wellicht wat extra aandacht.

Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging

Er was en is in 2024 veel te doen over het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR). Het grootste en meest geraadpleegde Nederlandse oorlogsarchief wordt op 1 januari 2025 volledig openbaar gemaakt. Dat niet alleen: de inhoud komt vanaf die datum in etappes online beschikbaar. In de ongeveer 485.000 beschikbare dossiers is informatie te vinden over 425.000 personen die na de Tweede Wereldoorlog verdacht werden van collaboratie met de bezetter.

In de ongeveer 485.000 beschikbare dossiers is informatie te vinden over 425.000 personen die na de Tweede Wereldoorlog verdacht werden van collaboratie met de bezetter.

De aangekondigde openbaarmaking leidde tot emotionele discussies. Immers, iedereen kan voortaan via internet de namen en andere gegevens achterhalen van mensen die ‘fout’ waren in de oorlog of daarvan werden verdacht. Nabestaanden van joodse personen en verzetsstrijders reageerden vaak positief. Zij kunnen eindelijk op een relatief eenvoudige manier zoeken naar de mensen die mogelijk verantwoordelijk waren voor de ellende die tussen 1940 en 1945 is uitgestort over hun naasten. Kinderen van collaborateurs zijn nogal eens een stuk terughoudender. Plotseling komt de vuile was aan het licht, en dat terwijl de oorlog nog altijd een schaduw werpt over talloze families die te maken hadden met een heulende vader, moeder, neef of tante.

Enfin, het besluit over de openbaarmaking lijkt in beton gegoten. Tenzij de Autoriteit Persoonsgegevens nog een spaak in het wiel steekt, omdat er ook gegevens van nog levende personen vrijvallen, wat wettelijk verboden is. De discussie gaat dus nog voornamelijk over de vraag hoe makkelijk het moet zijn om inzage te krijgen in de dossiers die te koppelen zijn aan honderdduizenden Nederlanders (en ook nog wat buitenlanders). Alle voors en tegens van de (wijze van) openbaarmaking kunt u hier lezen.

Voor onderzoekers zijn de CABR-dossiers een heilige graal.

Voor onderzoekers zijn de CABR-dossiers overigens een heilige graal. Ze bevatten verhalen van verdachten c.q. daders, getuigen en slachtoffers. Tussen de papieren zitten soms nooit aan de buitenwereld getoonde foto’s (een enkele keer gruwelijke). Betogen van advocaten, lidmaatschapsbewijzen van nazistische organisaties, intieme brieven; het hele scala ligt straks op straat. De komende jaren zal een deel van de teksten over de Tweede Wereldoorlog herschreven worden, dat lijdt geen twijfel.

Nederlands Beheersinstituut

Veel minder bekend is dat de dossiers van het Nederlands Beheersinstituut (NBI) voor een klein deel dubbelen met die van het CABR. En dat het eveneens bij het Nationaal Archief te vinden NBI-archief al sinds 2018 volledig openbaar is. In tegenstelling tot de CABR-stukken moet je er voorlopig nog wel voor naar Den Haag. Er bestaan geen plannen om de collectie binnenkort op internet te zetten.

Het vlak na de bevrijding opgerichte NBI beheerde de vermogens van personen die tijdens de oorlog verdwenen waren, zoals joodse inwoners van Nederland. Maar het instituut deed ook het vermogensbeheer van (vermeende) collaborateurs en van de destijds in Nederland wonende Duitsers. In totaal bevat de NBI-index ruim 252.000 persoonsvermeldingen.

De NBI-dossiers herbergen vooral veel financiële informatie. Zo nu en dan blijken er echter ook foto’s tussen de stukken te zitten. En met enige regelmaat vinden onderzoekers persoonlijke ontboezemingen, of rechtbankverslagen die ook aanwezig zijn in het voordien minder beschikbare CABR. Op de site van het Nationaal Archief kan op naam worden gezocht, waardoor in één oogopslag duidelijk is of er van de betreffende persoon gegevens voorhanden zijn. Alle vondsten kunnen bij het Nationaal Archief gratis worden gescand (neem wel een USB-stick mee of schaf die ter plekke aan).

Met enige regelmaat vinden onderzoekers persoonlijke ontboezemingen.

Rode Kruis

Ook weinig bekend lijkt hoeveel waardevolle informatie het oorlogsarchief van het Rode Kruis bevat. Net als de twee voorgaande archieven is het te vinden bij het Nationaal Archief. De stukken beslaan maar liefst 1,3 kilometer. Het is deels geheel en (grotendeels) beperkt openbaar. Helaas is er geen overzicht beschikbaar met de namen van de honderdduizenden personen over wie een dossier is aangelegd. Ze gaan over verzetsstrijders, krijgsgevangenen in Nederlands-Indië, Nederlanders die in het kader van de Arbeitseinsatz in Duitsland moesten werken, joden, Sinti en Roma. Hier vind je het totale overzicht.

Stichting 1940-1945

Het interessante aan de sinds begin 2022 beschikbare stukken van de Stichting 1940-1945 is onder meer dat ondergrondse werkers aan de medewerkers van deze instelling vertelden wat ze zoal deden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Soms gebeurde dat oppervlakkig, soms tot in detail en uiterst openhartig. En daarmee kwamen gegevens beschikbaar die eerder onbekend bleven, zelfs voor familieleden en andere naasten. Het archief bevat ruim 83.000 persoonsdossiers en een groot aantal oud-verzetsstrijders is er in terug te vinden.

‘Mijn vrouw en kinderen mogen nooit weten dat ik een moordenaar geweest ben.’

Vanaf 1947 behandelde de Stichting 1940-1945 namelijk financiële aanvragen die voormalige verzetsdeelnemers en hun nazaten konden doen in het kader van de Wet buitengewoon pensioen (Wbp). Dat het stichtingsarchief beperkt openbaar is gemaakt, verbaast me overigens wel. De betreffende oud-strijders benaderden dit instituut voor financiële en/of psychosociale hulpverlening. En daarbij stortten ze soms hun hart uit, ongetwijfeld in de veronderstelling dat hun verhalen vertrouwelijk zouden blijven. Blijkbaar gold dit beroepsgeheim wel in de reguliere medische wereld, maar niet voor de Stichting 1940-1945. En dus lezen de opgemaakte rapporten als een opeenstapeling van naoorlogse traumaverwerking en fysieke problemen. Tot ontboezemingen over verzetsacties die bij nader inzien wellicht niet hadden moeten plaatsvinden. En tot pijnlijke opmerkingen (‘Mijn vrouw en kinderen mogen nooit weten dat ik een moordenaar geweest ben.’). Meer informatie over het archief van de Stichting 1940-1945 is hier en hier te vinden.