Het Zaanse verzet nam eind 1944 het voortouw om het ronselen voor de gedwongen arbeidsinzet te dwarsbomen. Tijdens de Kerstdagen werden negen gemeentehuizen in de regio beroofd van de bevolkingsregisters die nodig waren om mannen te selecteren voor de Arbeitseinsatz.

Liese-Aktion

Zelfs gedurende de laatste stuiptrekkingen van hun oorlog probeerde de bezetter om Nederlanders te ronselen voor de Arbeitseinsatz. Kort voor Kerstmis 1944 kondigden de Duitsers een arbeidsdienstplicht af voor alle mannen van 16 tot 40 jaar. De Zaanse illegaliteit nam het voortouw om deze zogeheten Liese-Aktion te saboteren, kort daarna gevolgd door verzetsgroepen elders in het land. De Zaandamse verzetsleider Kees Kraay kreeg van zijn stadgenoot Walraven van Hall de opdracht om de bevolkingsregisters in de Zaanstreek te stelen. Dat lukte in bijna alle gevallen. De Gewestelijke Sabotageafdeling – de gewapende tak van de Binnenlandse Strijdkrachten in Noord-Hollands Noorderkwartier – slaagde er in om de opgeslagen persoonsgegevens van negen Zaangemeenten weg te halen.

De Zaandamse verzetsleider Kees Kraay kreeg van zijn stadgenoot Walraven van Hall de opdracht om de bevolkingsregisters in de Zaanstreek te stelen.

Volksbond

In Zaandam, de grootste plaats in de regio, kwamen voorafgaand aan de overval op het lokale stadhuis tientallen deelnemers in de Oostzijde bij elkaar in de Volksbond. Het waren katholieken, protestanten, communisten en sociaaldemocraten, voor even verenigd in een gezamenlijk streven. GSA-commandant Gerrit Koeman deelde orders uit, waarna het gezelschap in kleine groepjes uiteen ging. Op de Burcht werden naast café Lammes gewapende wachtposten uitgezet. Hetzelfde gebeurde op andere hoeken van het plein rond het gemeentehuis. Urenlang hield er ook een ploegje de omgeving in de gaten vanaf het openbare urinoir bij de Prins Hendrikkade. Toen ze er eindelijk, ietwat misselijk, weg mochten, verspreidde hun kleding een penetrante lucht. De navolgende dagen gingen de mannen door het leven als de ‘pisbakploeg’, maar het doel heiligde in dit geval de middelen.

Manifest

Eerste kerstdag kwam er een Zaanse verzetsdelegatie bijeen in Van Halls woning aan de Westzijde. De deelnemers bespraken de mogelijkheden om weerstand te bieden aan de mensenroof. Kees Kraay, provinciaal voorman van de Landelijke Organisatie voor hulp aan onderduikers: ‘De zondag dat die bekendmaking aangeplakt was, hebben wij samen met [Jaap] Buijs en Van Hall en [August] Sabel, een NC-man [Nationaal Comité van Verzet], een manifest opgesteld. Dat is gedrukt en opgeplakt en er is meteen besloten door te geven dat alle bevolkingsregisters gekraakt moesten worden in de nacht van tweede kerstdag en de dag erop.’ De makers van het illegale dagblad De Typhoon vermenigvuldigden de pamfletten met een oproep tegen de Liese-Aktion. Ze werden nog dezelfde kerstnacht over de Duitse posters geplakt. In de weken erna diende de tekst als voorbeeld elders in Nederland.

Knokploegen

Knokploegen die her en der gemeentehuizen ontdeden van persoonsgegevens completeerden de tegenstoot.

Knokploegen die her en der gemeentehuizen ontdeden van persoonsgegevens completeerden de tegenstoot. ‘Wat er voor een dergelijk werk aan organisatie nodig is, kan moeilijk worden beschreven’, memoreerde een verzetsman later. ‘Iedereen die er ook maar iets mee te maken had kwam in het gareel. Alle gemeentehuizen moesten worden bekeken, maar gelukkig was het in vele kleine plaatsen zo dat de zaak allergenoeglijkst met de bewaking in orde gebracht kon worden.’ Ondanks straatcontroles en razzia’s werd de arbeidsplicht een mislukking.

Weihnachtsfeest

Een onbekend gebleven verzetsstrijder die betrokken was bij de gewaagde actie schreef nadien zijn ervaringen op. Ik heb zijn relaas hieronder onverkort overgenomen.

‘Door de SD [Sicherheitsdienst] werden in 1944 nog steeds gegevens uit de bevolkingsregisters geput. Om hieraan een einde te maken, werd besloten in december 1944 de registers van alle Zaangemeenten op hetzelfde tijdstip weg te halen. Omdat de Duitsers gesteld waren op hun Weihnachtsfeest werd de datum vastgesteld op de zondag voor Kerstmis, ’s avonds 11 uur. [Dat klopt niet. De actie vond plaats in de nacht van 25 op 26 december.] Hier volgt een verslagje hoe de overval plaatsvond.

Alarminstallatie

Het gemeentehuis werd permanent bewaakt door de zgn. hulppolitie.

Het gemeentehuis werd permanent bewaakt door de zgn. hulppolitie. Verder was er een rechtstreekse alarmverbinding met het toenmalige politiebureau aan de Vinkenstraat. Deze alarminstallatie moest buiten werking worden gesteld, omdat een confrontatie met de gem. politie moest worden vermeden. Een ambtenaar van het GEB [Gemeentelijk Elektriciteitsbedrijf] werd bereid gevonden de installatie tijdelijk onklaar te maken, door een zgn. controlebeurt te houden. Verder zou een medewerker van ons die techn. ambtenaar was bij de PTT zorgen dat de telefoonverbinding tussen 11.00 en 11.30 uur verbroken zou worden.

Er bestond een heel goede verhouding met een ambtenaar van het gem.huis en die zou ervoor zorgen dat de sleutels van de kasten waarin de bevolkingskaarten waren opgepakt op een voor ons bekende plaats zouden worden gelegd. Tot zover was dus het eerste gedeelte geregeld.

Plan de campagne

Hierna werd een plan de campagne opgesteld. Er werd besloten dat twee mannen zich zouden kleden in het uniform van de gem.politie. Ook een auto voor het vervoeren van het register naar een opslagplaats moest worden georganiseerd. Dat klinkt in deze tijd eenvoudig, maar particuliere auto’s waren er zeer weinig en die er waren, waren ondergedoken. Maar er kwam er één.

Op de avond van de 24ste december [was 25 december] kwamen we om plm. 10.15 uur bij elkaar in de Volksbond in de Oostzijde. Voor de bewaking werden drie ploegjes van drie man aangewezen, die per ploegje waren bewapend met één brengun en twee stens. Deze ploegen werden als volgt ingedeeld. Eén op de Zuiddijk voor Café Lammes, één op de helling (kluft) van de Prins Hendrikkade en één op de Zuiddijk bij de Zuiderkerkstraat. Ook de overige medewerkers waren gewapend met pistool of stens.

Wachtwoord

Het ontwapenen en boeien van de bewaking gaf geen moeilijkheden.

Om 10.15 uur vertrokken de twee “politieagenten” en vijf minuten later volgden de overigen, die zich opstelden in de steeg naast de winkel van Van Zijp. De “politiemannen” begaven zich naar het gemeentehuis en belden aan. Op de vraag van de bewaking wat ze wilden, vroegen onze mensen zich even te mogen warmen, want het was koud. Er zat een ketting op de deur en deze kon dan ook niet verder open dan 20 cm. Onze mensen waren op de hoogte van het wachtwoord en toen hierom werd gevraagd, werd er prompt geantwoord: “Peer.” daarop werd de deur geopend en konden onze “pol.mannen” binnengaan. Het ontwapenen en boeien van de bewaking gaf geen moeilijkheden.

Sneeuw

Nadat de deur was geopend, werden eerst de drie ploegjes naar hun div. plaatsen gebracht en daarna gingen de overigen het gebouw binnen. De kaartenbakken werden ontsloten en in een aantal meegebrachte jute zakken werden de bakken snel geledigd. Precies op de afgesproken tijd verscheen de auto met chauffeur en bijrijder. Het was inmiddels 11.15 uur. Het had licht gesneeuwd en de gereden route was duidelijk zichtbaar, maar gelukkig dooide de sneeuw iets later weer weg. Nadat alle zakken in de auto waren gepropt, werden deze vervoerd naar een boerderij in de Engewormer, waar ze zijn gebleven tot na de bevrijding. [In werkelijkheid werd het bevolkingsregister van Zaandam tot de bevrijding verborgen bij Leen Rovers, die in de Wormerveerse Warmoesstraat woonde.]

De alarminstallatie werd, zonder dat de geboeide mannen dit konden zien, weer aangesloten en ook werd om 11.30 uur de telefoonverbinding weer hersteld. De buitenbewaking werd opgeheven en ieder ging welvoldaan huiswaarts.’

Simultaanactie

In mei 1945 keerden de geroofde bevolkingsregisters weer terug in de Zaanse gemeentehuizen. De brutale simultaanactie was geslaagd, mede omdat de Duitsers geen represailles uitvoerden.