Jacob Reek uit Krommenie behoorde gedurende de jaren dertig tot de kopstukken van de Communistische Partij van Nederland. Hij ging in 1940 in het verzet en werd al snel gearresteerd, maar overleefde desondanks als een van de weinige CPN-leiders de oorlog. Vervolgens werd hij uit de partij gegooid. Waarom?

Geweigerd

Het is één zin in zijn niet al te dikke, in 2023 beschikbaar gekomen BVD-dossier. Maar wel eentje die vragen oproept: ‘Reek heeft diverse keren getracht weer lid van de CPN te worden, doch het is hem even zovele keren geweigerd.’ Jacob Reek (Hoorn, 24-1-1900) reisde in 1937 voor de partij naar de Spaanse Burgeroorlog en werd al in de vroege zomer van 1940 verzetsstrijder. Die keuze moest hij bekopen met een lang verblijf in kampen en gevangenissen. Hij doorstond de ontberingen op het nippertje. Hoe kan het dat hij na de bevrijding werd verbannen uit de door hem zo geliefde Communistische Partij van Nederland? Een partij die hij zo hoog had zitten dat hij jaar na jaar bleef vragen of hij weer welkom was.

‘Reek heeft diverse keren getracht weer lid van de CPN te worden, doch het is hem even zovele keren geweigerd.’

Pegasus

Drie maanden na zijn geboorte verhuist Jaap Reek met zijn ouders, broers en zussen van Hoorn naar Krommenie. Gedurende zijn jonge jaren werkt hij als smid, bankwerker en textielarbeider. In de jaren dertig gaat de gedreven communist aan de slag bij de communistische uitgeverij/boekwinkel Pegasus. Elke werkdag reist hij naar de Amsterdamse Leidschestraat om daar als boekenverkoper marxistische lectuur aan de man en vrouw te brengen.

Inlichtingendienst

Reek klimt hoog op binnen de communistische partij. In 1936 is zijn naam terug te vinden in een door de geheime dienst geschreven rapport, getiteld Linksche arbeiders-organisaties. Volgend op een overzicht van het landelijk CPN-bestuur staat Reek in een rij met ‘candidaat-leden (voor eventueele vervanging)’. In 1939 somt de Centrale Inlichtingendienst een reeks door hem beklede functies op: ‘Communist en anti-militarist. Districtsbestuur A.O.C. [Anti-Oorlogs Comité] Noord-Holland/Utrecht (1932). Correspondent C.A.O.C. [Centraal Anti-Oorlogs Comité] (1932). Voorzitter De Eendracht (Twente) (1935). Partijcongres C.P.N. (Amsterdam 1935). (Plaatsvervangend) Bestuurslid C.P.N. (1936, 1938).’

De BVD noemt hem in een vertrouwelijk rapport uit 1958 ‘een goede kracht, daar hij het contact met de massa goed onderhield. Hij en wijlen A.[ldert] de Roo [26-9-1902] beschikten over “geheime adressen” te Krommenie, die zo nodig de partij financieel steunden. Deze “adressen” geeft men niet aan een ander over.’ Als door hen binnengehaalde CPN-donateurs noemt de dienst onder anderen de gebroeders Kriek. Deze ‘directeuren van de blikfabriek Zaanlandia te Krommenie hebben in 1947 voor enkele honderden guldens deelgenomen aan de obligatielening van De Waarheid.’

Tweede Kamer

De geheime dienst vergeet het een en ander te melden.

De geheime dienst vergeet het een en ander te melden. In 1933 stelt Reek zich kandidaat voor de Tweede Kamer. Hij krijgt amper stemmen, maar zijn kandidatuur zegt veel over zijn status binnen de partij. Hij wordt propagandist voor de CPN. Als zodanig reist hij heel Nederland door om de vrede te bepleiten en het kapitalisme te bekritiseren. In 1937 verblijft de boekhandelaar een tijdje in het Spaanse Madrigueras, waar een opleidingscentrum is voor Brigadisten. De Spaanse Burgeroorlog woedt en Jaap Reek draagt graag een steentje bij aan een fascistische nederlaag.

De Spaanse Republikeinen verliezen in 1939 de binnenlandse strijd tegen de troepen van generaal Franco. Een jaar later staan de nationaalsocialisten ook in Nederland. Begin juli 1940 komt in het Amsterdamse CPN-gebouw een ‘beperkte’ landelijke partijtop bij elkaar. Het betreft de in te zetten bestuurders voor het geval er een partijverbod van kracht wordt. Na afloop is Jaap Reek een van de acht mannen die door dit bestuur worden benaderd om de illegale opbouw van de partijdistricten te bewerkstelligen. Reek wordt instructeur voor de provincies Noord-Brabant en Limburg. De voorbereiding op de illegale strijd blijkt net op tijd te zijn aangevangen. Op 20 juli verbieden de nieuwe machthebbers de CPN. De partij gaat ondergronds verder. Van de initiatiefnemers die enkele weken eerder bij elkaar kwamen, zal meer dan de helft de oorlog niet overleven. Jaap Reek behoort tot de gelukkigen die de bevrijding meemaken, zij het ternauwernood.

Limburg

Jaap Reek verlaat zijn woning aan de Lijnbaan 22 in Krommenie en reist naar Limburg. De boekenverkoper heeft richtlijnen bij zich hoe hij daar vijfkoppige, strijdvaardige cellen en stencilposten kan opzetten. Gewapend met die kennis zoekt hij in Heerlen waarschijnlijk Albert Potze op. Het is een reünie. Beiden werkten in 1937 als CPN-verbindingsofficier in Spanje, in het hoofdkwartier van de Internationale Brigades. De hernieuwde samenwerking van Potze en Reek duurt overigens maar kort. Op last van de Akener Sicherheitspolizei worden ze op 25 september 1940 gearresteerd. De aansturing van de Limburgse verzetskernen stopt daardoor nog voor hij goed op gang komt.

Wellicht heeft Reek in de weinige tijd die hem gegeven was toch een basis kunnen leggen. In november verschijnt namelijk het eerste nummer van het communistische blad De Vonk. Onduidelijk is hoeveel Reek daarvan meekrijgt. Potze en hij worden weliswaar vrijgelaten wegens gebrek aan bewijs, maar in januari 1942 wordt hij opnieuw opgepakt. Volgens een BVD-rapport uit 1962 ‘als verdacht van ophitsing bij een staking en de werkverschaffing, tezamen met enkele anderen. Tijdens zijn gevangenschap kwam aan het licht dat hij illegaal werker was. Hij werd vastgehouden, terwijl de anderen vrijgelaten werden en zat achtereenvolgens in gevangenissen te Aken, Amsterdam, kampen te Amersfoort, Vught, Sachsen en Oraniënburg.’

In januari 1942 wordt Jaap Reek opnieuw opgepakt.

Pas op 2 augustus 1945 kan Jaap Reek terugkeren naar Nederland. Het zal nog geruime tijd duren voor hij weer in Krommenie is. Hij is gesloopt, onder meer aangetast door tuberculose. Uit zijn BVD-rapport: ‘Zijn gezondheid heeft zo ernstig geleden, dat hij tot nu toe steeds als tbc-patiënt in Kareol verpleegd wordt.’ Kareol is een sanatorium in Aerdenhout waar oorlogsslachtoffers kunnen aansterken.

Na te zijn hersteld gaat Jaap Reek terug naar zijn woning in Krommenie. Niet voor lang overigens: in 1948 verruilen zijn echtgenote en hij Lijnbaan 22 voor Heiloo. Apart genoeg worden zijn voormalige vrienden nu zijn grootste tegenstanders. De Binnenlandse Veiligheidsdienst in 1964: ‘Toen hij door de bezettende macht gearresteerd werd, bleek hij, ondanks het uitdrukkelijke bevel van het tegendeel, in het bezit te zijn van een lijst met adressen van partijgenoten die bij het illegale werk ingeschakeld waren. Men heeft dat zeer kwalijk genomen in de naoorlogse CPN.’ Hij is niet meer welkom bij de partij.

Tegen de tijd dat dit vertrouwelijke rapport verschijnt heeft de CPN Jaap Reek overigens alweer in genade aangenomen. Ondanks de excommunicatie is hij de marxistische beginselen blijven aanhangen. Hij heeft zijn abonnement op De Waarheid gehouden en doet meermalen pogingen om weer lid te worden van de communistische partij. Met succes. In 1962 en 1966 staat hij tussen de ondertekenaars van de CPN-kandidatenlijst in Heiloo. Het is een bescheiden rolletje in vergelijking met zijn werk vóór en in de oorlog. Hoger zal hij niet meer stijgen in de partijhiërarchie.

Jacob Reek overlijdt op 27 juni 1972 in Heiloo als vergeten politicus en ongenoemde verzetsstrijder.