Bij mijn weten bestaat er maar één foto van. Er lijkt ook al nauwelijks over geschreven. Maar in januari 2024 maakte het Gemeentearchief Zaanstad een stapeltje documenten openbaar die wat meer licht werpen op het Wehrmacht-complex dat in de Tweede Wereldoorlog de ruimte vulde tussen de Zaandamse Houthavenkade en de Provincialeweg.

‘Beschlagnahme’

Op 14 mei 1941 stuurt een Oberleutnant van de Wehrmachtkommandantur in Amsterdam een korte brief naar de burgemeester van Zaandam. Daarin schrijft hij over de ‘Beschlagnahmebescheinigung über den Lagerschuppen der N.V. Houthandel v. H. William Pont’. De aankondiging dat ook deze opslagloodsen worden gevorderd valt de directie en werknemers van het houtbedrijf rauw op het dak. Een klein jaar eerder hebben de Duitsers al beslag gelegd op vier loodsen en de onderliggende grond en nu blijkt het knabbelen aan het bezit van William Pont gewoon door te gaan. Verzet heeft echter geen zin. Ze mogen blij zijn dat de Duitsers hen een maandelijkse ‘huur’ willen betalen in ruil voor de vijandelijke overname. En verder hebben ze maar te vertrekken, zonder stennis te schoppen.

Strategisch

Dat de Duitsers een maand na de bezetting van Nederland hun oog laten vallen op de grond en gebouwen van William Pont is niet verrassend. Het vele hectares tellende terrein ligt strategisch aan de zuidkant van Zaandam. Pal naast de Provincialeweg, de belangrijkste route tussen de Zaanstreek en Amsterdam. Wie die weg beheerst, beheerst de aan- en afvoervoerlijn in dit stukje Noord-Holland. Bovendien is het Pont-terrein met de vele houten loodsen ideaal als opslagplaats voor voertuigen, munitie en al wat er meer komt kijken bij oorlogsvoering.

Wie de Provincialeweg beheerst, beheerst de aanvoerlijn in dit stukje Noord-Holland.

De loodsen van William Pont blijven behouden, zoals op bovenstaande foto is te zien. De nieuwe gebruikers voegen er wel het nodige aan toe. Allereerst een omheining. Naast de toegangsweg bij de Provincialeweg worden aan beide zijden zandzakken gestapeld tot bijna twee meter hoogte. Ze moeten bescherming bieden bij een vijandelijke aanval over de grond of vanuit de lucht. Hetzelfde geldt voor de betonnen schuilplaats voor de meest noordelijk gelegen houtloods. Op het middenterrein komen twee brandstoftanks.

Overname

De overname gebeurt in etappes. Op 2o juni 1940 worden de eerste vier loodsen in beslag genomen. Op 7 januari 1941 het achterliggende terrein langs de Provincialeweg. Op 15 mei volgt een loods aan de westkant. Op 10 november en 1 december van dat jaar moet het bedrijf nog vijf loodsen overdragen. En tot slot, op 1 maart 1943, gaat de kade van het Eiland over in vijandige handen. In totaal beslaat het afgestane grondgebied ruim 53.000 vierkante meter, een meer dan stevige lap grond. Een klein deel daargelaten zal het tot 7 mei 1945 – twee dagen na de bevrijding – duren voor de Duitsers het terrein en de daarop gelegen bouwwerken opgeven.

De diefstal van het onroerend goed blijft niet beperkt tot de driehoek tussen de Houthavenkade, Hogendijk en Provincialeweg. Het Eiland, waar meer loodsen van William Pont staan, wordt in gebruik genomen als opslagplaats. En op een naastgelegen terrein bij de Hogendijk komt een Kriegseinsatzlager. Daar wordt militair materiaal gestald. De zuidwestelijke hoek van de Russische Buurt verandert door al die ingrepen in een groot militair complex.

De zuidwestelijke hoek van de Russische Buurt verandert in een groot militair complex.

Albert Huisman

Ze zouden eens moeten weten, de Duitse soldaten die het Wehrmachts-Lager naast de toegangsweg tot Zaandam bewaken. Letterlijk op een steenworp afstand verbergt kolenhandelaar Albert Huisman wapens en springstoffen voor het communistisch verzet tegen de nationaalsocialistische machthebbers. De naastgelegen Havenbuurt is eveneens een bron van ondergrondse activiteiten. Het ontgaat de militairen die het terrein van houthandel William Pont bezetten volledig.

Op onderstaande foto uit 1925 zijn de drie witte huizen en de kippenbrug zichtbaar die ook op bovenstaande foto te zien zijn. Het zijn anno nu de enige overblijfselen uit die tijd in dit hoekje van Zaandam. Zoals goed zichtbaar is op de luchtfoto ligt pal achter deze drie huizen het Pont-terrein met de vier loodsen (waarvan er twee duidelijk staan afgebeeld op de foto uit 1941 van het Wehrmachts-Lager).

Wapens en munitie

Over wat de Duitsers precies doen en bewaren in al die gevorderde gebouwen is weinig bekend. Er staan militaire voertuigen. En het lijkt erop dat ze er een deel van hun wapens en munitie opslaan. Dat is in ieder geval zo in een aan het Pont-terrein gekoppeld en eveneens in beslag genomen houten pand van de firma Trima – een verwerker van triplex, hardhout en masonite. Uit een naoorlogse schadeclaim: ‘Tijdens de bezetting is dit gebouw gebruikt voor de opslag van munitie. De zware vloerbelasting is oorzaak geweest dat het geheele gebouw eenigszins is ontzet en lekkage in het dak is ontstaan.’ Gevoegd bij de aangebrachte vernielingen en slijtage komt de rekening voor herstel van het pand op 727 gulden.

Ook elders is schade ontstaan. ‘Het prikkeldraad in den tuin om het kantoor moet worden opgeruimd. De rolluiken moeten worden hersteld en gangbaar gemaakt. 4 marquizen moeten worden hersteld, de fietsenbergplaats moet worden gerepareerd.’ Et cetera ad infinitem. En dan is het pas 30 april 1943. De grootste overlast moet nog komen. Na de bevrijding blijkt de totale schade duizenden guldens te bedragen.

Stationsstraat 83

De ellende blijft voor Willam Pont niet beperkt tot het terrein op en naast het Eiland. Op 12 juni 1942 laat de Wehrmachtkommandantur in Amsterdam schriftelijk weten dat ook het hoofdkantoor van het bedrijf ‘op grond van Verordening No. 144/1940 van den Rijkscommissaris voor het bezette Nederlandsche gebied gevorderd’ is. De Wehrmacht heeft kamers nodig, en die vinden ze in het gebouw aan de Stationsstraat 83. Net als eerder bij de opstallen langs de Provincialeweg is de bezetter bereid om huur te betalen, zij het slechts twee derde van het objectief vastgestelde bedrag. Het zal tot ver na de oorlog duren voor William Pont de gederfde inkomsten alsnog ontvangt. Niet van Duitsland overigens, maar van de Nederlandse overheid.

Doelwit

De schade op het terrein bij de Provincialeweg is klein bier vergeleken met hetgeen er na de bevrijding in de Stationsstraat moet worden hersteld. De Wehrmacht blijft relatief kort in het hoofdkantoor van William Pont – van 15 juni 1942 tot 17 april 1943 -, maar daarmee is het leed niet geleden. In de nacht van 20 op 21 mei 1943 heeft het verzet het in een voormalige school aan de Oostzijde gevestigde Arbeidsbureau opgeblazen. Het Pont-kantoor aan de Stationsstraat 83 wordt vervolgens aangewezen als vervangende locatie. En daarmee wordt ook dit gebouw het doelwit van de illegaliteit.

Stationsstraat 83 wordt doelwit van de illegaliteit.

In vlammen op

Opnieuw in de nacht, ditmaal die van 12 op 13 januari 1945, gaat de aanbouw van Stationsstraat 83 in vlammen op. ‘Er werkten tien Duitsers aan het samenstellen van een lijst van mannen die voor de arbeidsinzet in aanmerking kwamen’, schrijft de Koogse verzetsman Dick Daalder in zijn dagboek. ‘Nu de bevolkingsregisters weg zijn, heeft men de lijsten van de ziekenfondsen genomen, waarop ook vrijwel alle mannen voorkomen. Het schijnt de bedoeling geweest te zijn om deze lijst te vernietigen door het opblazen van het gebouw terwijl er met de lijst gewerkt werd.’

Metamorfose

Wie nu een kijkje neemt in de Stationsstraat herkent niets terug van de bebouwing uit de jaren veertig. Alle gebouwen in dit deel van de straat zijn afgebroken en vervangen door nieuwbouw. Ook het terrein waar het Wehrmachts-Lager stond onderging een metamorfose, zoals zichtbaar op onderstaande foto uit het voorjaar van 2023.

Woningen

Inmiddels zijn we weer een stap verder. Op één eenzaam elektriciteitshuisje en een golfplaten hal na zijn in 2023 alle bedrijfspanden in de driehoek tussen Provincialeweg, Houthavenkade en Hogendijk gesloopt. Ervoor in de plaats komen ruim zevenhonderd woningen. Hieronder een impressie van het gebied zoals dat er binnenkort uitziet. De drie eerder genoemde witte huizen en de kippenbrug, links op de tekening, blijven overeind. Ze zijn de laatst overgebleven getuigen van wat ooit een nazistisch stukje Zaandam was.