De acht laatste (en zwaarste) oorlogsmaanden hield Dick Daalder een dagboek bij. De in Koog aan de Zaan wonende verzetsman was goed op de hoogte van de soms traumatische dagelijkse gang van zaken. Op Mei tot Mei publiceer ik in wekelijkse etappes zijn hele dagboek, met [ ] her en der wat duiding.
Maandag 18 september 1944
Vandaag heb ik gasten gehad, maar zij zijn vóór 8 uur vertrokken. Toch moet ik de belangrijkste feiten nog melden. De radio zwijgt over de krijgsontwikkeling van vandaag. Men is bijzonder tevreden. Volgens de BNO [Berichtendienst Nederlandse Omroep] zijn de luchttroepen geland in Eindhoven, Nijmegen en Arnhem, dat is duidelijk. Men wil de rivierovergangen bezetten.
Vandaag zijn nieuwe versterkingen aangevoerd voor deze grootste luchtlanding welke tot nu toe geschiedde. Gisteren is Valkenswaard bevrijd. Thans zijn de troepen waarschijnlijk reeds veel verder. De spoorwegen staken voor het eerst in 41 jaar en thans op last van de regering. Alleen het trammetje van Bergen is hier vanmorgen langs gekomen. In Wormerveer werd vanuit de trein een schot gelost op het verlaten en gesloten station. In de Koog passeerde de trein langzaam en luid fluitende de niet gesloten overweg. Stopte aan het station om een dame uit te laten, die het station gesloten vond en tenslotte langs de overweg de spoorbaan moest verlaten. Een dekschuit, die naar een van de fabrieken in het Westzijderveld moest, kon de spoorbrug in de Zaan niet passeren, omdat deze niet bediend werd. Het spoorwegpersoneel schijnt ondergedoken te zijn.
De Hembrug, de Artillerie-Inrichting. Deze is zaterdag bezet door de Groene Politie, die de gebouwen verzegelde. Vandaag zouden vele machines worden weggehaald. Vandaag werd echter de bewaking van de Groene Politie vervangen door de landwacht, onder leiding van enige leden van de Groene Politie. Er kwamen 10 zware vrachtauto’s met de opdracht alleen die machines weg te halen waarvan dat onmiddellijk kon gebeuren. Voor de rest hebben wij toch geen tijd meer, werd gezegd.
Sinds vanmorgen 11 uur geldt voor de Duitsers het höchst Alarm. Dat schijnt te betekenen dat alles klaargemaakt moet worden voor de laatste vernietiging. Sinds drie uur vannacht klinken van tijd tot tijd zware ontploffingen. Volgens mededelingen uit Beverwijk uit de richting IJmuiden, maar zeker is vandaag ook op Schiphol vernield, en de Haarlemmermeer (?), Wijde Wormer (?), de Waterlandse Zeedijk. Het schijnt dat de SS de Haarlemmermeer onder water wilde zetten, maar dat generaal Christiaansen [Friedrich, Wehrmachtsbefehlshaber in den Niederlanden] dit verhinderd heeft.
Zaterdag zijn in Amsterdam inderdaad veel mensen opgepikt. Zij werden gedeeltelijk aldaar, gedeeltelijk in Amersfoort gesorteerd. Wie kon aantonen dat hij een betrekking had, mocht naar huis toe gaan, d.w.z. lopend van Amersfoort naar Amsterdam. Gisteren zijn de kerken op die manier leeggehaald en vandaag weer enkele straten in Amsterdam. Hier op het dorp was het vandaag opvallend stil op straat. Er waren weinig mensen, die stonden te geselzen of te lanterfanten. Gisteren kregen de fabrieken officieel bericht dat er vanaf dinsdag tussen 9 en 4 uur ’s middags geen electriciteit zou zijn. vandaag werd bekend dat deze maatregel niet doorging.
Dinsdag 19 september
De berichten zijn vandaag niet opwekkend. Uitgeest, Beverwijk, Santpoort, Bloemendaal moeten vóór vrijdag grotendeels zijn geëvacueerd. Velsen moet vandaag al leeg. Alle voertuigen tot en met fietsen, met uitzondering van kinderwagens, worden in beslag genomen. Er is geen handkar of auto beschikbaar om de goederen te vervoeren.
De Landwacht en de laatste NSB’ers zouden vandaag naar Amsterdam vertrekken. De drie NSB-burgemeesters in de Zaanstreek hebben geprotesteerd, omdat zij zonder bescherming achterblijven. De evacuatie van de Landwacht geschiedde met auto’s gevorderd van doctoren. Vanavond omstreeks 7 uur zou een gestolen auto met Landwachters bij de overweg aan het Guispad over de kop zijn geslagen [het betrof de Zaanse NSB’ers Adrianus Jacobus Andries van den Berg, Dirk Gerrit Hagoort, Jan Pieter de Vries en Herman Moraal]. Op mijn avondwandeling heb ik twee ambulanceauto’s zien rijden, die de gewonden vervoerden.
Vandaag hoorde ik ontploffingen van de verdedigingswerken die de lucht in gingen; behalve Schiphol schijnen er ook bunkers bij Beverwijk er aan te gaan. In Beverwijk zouden 500 mannen gevorderd zijn om munitie te laden. Dit is in strijd met de berichten dat de evacuatie rond IJmuiden in verband zou staan met een verdediging van IJmuiden tot de laatste man.
’s Morgens kwam de Landmacht voor de 4de maal met dreigementen, benzine vorderen bij een van de fabrieken uit een door de Wehrmacht verzegelde pomp. Zij deden de mededeling dat de benzine nodig was voor de evacuatie van de overgebleven NSB’ers en verder volgens een ooggetuige, maar ook die zijn niet helemaal betrouwbaar, werd vanmorgen in Haarlem een meisje van 16 jaar onmiddellijk neergeschoten, omdat het niet aan het bevel van de Landmacht om af te stappen en haar fiets te laten vorderen voldeed, mar doorreed en trachtte te ontkomen.
Er zit nog niet veel gang in de bevrijding van ons land. Gisteravond om 5 uur is Eindhoven veroverd. De geallieerden hebben 24 uur tijd nodig gehad om de 8 km. van Valkenburg naar Eindhoven af te leggen. Een gerucht dat tussen Woudenberg en Amersfoort parachutisten zijn afgezet zal wel niet waar zijn. Bij Aken zijn de geallieerden door geharde Duitse troepen van het Oostelijk front teruggeslagen. Kortom, ondanks de felle strijd van de geallieerden is het tempo der vorderingen tergend langzaam, maar de verbindingslijn der geallieerden wordt ook met de dag langer. Misschien nog 14 dagen, hoogstens een maand, en dan zal alles wel afgelopen zijn.
Wij zijn wat verwend geweest in de laatste tijd en het wachten valt zo zwaar. De fabrieken staan grotendeels stil en er komt geen post meer ’s morgens op de kantoren. Kletsen, kletsen en wachten, wachten op het grote nieuws, dat nog niet komt. Vandaag zijn de eerste evacuees uit Velsen hier aangekomen, lopende en met kinderwagens. Morgen werkt de centrale keuken weer om ze warme maaltijden te verschaffen.
Kletsen, kletsen en wachten, wachten op het grote nieuws, dat nog niet komt.
Woensdag 20 september
Ik ben te somber geweest. Vanmorgen meldde de radio, dat de Anglo-Amerikanen in 5 uur tijd 55 km. opgerukt waren en bij Nijmegen stonden. Op m’n wandeling vanavond werd gemeld dat in Nijmegen wordt gevochten. In Arnhem houden de geallieerden, welke zich hebben ingegraven, stand tegen zware Duitse aanvallen. Volgens BNO zijn bij Woudenberg luchtlandingstroepen gedaald. Volgens andere geruchten zou Utrecht worden bedreigd. Het kamp in Amersfoort is opgeheven. Een aantal gevangenen is terechtgesteld, anderen naar Duitsland vervoerd. Weer anderen zijn ontslagen.
Vanmorgen bracht een Shell-auto gevangenen naar Amsterdam en de Zaan en liet ze daar vrij. Morgen wordt de grote stroom evacuees verwacht. De Koog krijgt er 700, Zaandijk 400, Zaandam 4000. De meeste mensen van de fabrieken hier in de gemeente hebben vanmiddag vrij gehad om de evacuees te helpen. De handwagens hier op het dorp kwamen tot onder Velsen. Het is de vraag of zij voor 8 uur vanavond terug zullen zijn. Dit moet wel, in verband met de voorschriften.
Anderen hebben met fietsen geholpen huisraad vervoeren of ouden van dagen. Alle verkeer met de Duinstreek moet over Uitgeest. De overige wegen zijn afgezet. De weg Haarlem-Amsterdam, Haarlem-Velsen en Amsterdam-Velsen is op vele plaatsen opgeblazen.
Gisteravond beraamde de Landwacht een aanslag op burgemeester Vitters, de NSB-burgemeester van Zaandam. Zij hadden een afspraak om burgemeester Vitters in Zaandijk te ontmoeten. De Landwacht, drie man van hen althans, had zich moed ingedronken. Hun auto sloeg bij de overweg op het Guispad over de kop. Vitters, die lucht gekregen had van de aanslag, ging met een particuliere auto naar Zaandijk. Trof daar de verongelukte Landwachters; die wilden hem terroriseren met een handgranaat. Een inspecteur van van politie [Tonny Jansen] heeft toen een van de Landwachters neergeschoten. De twee andere brommen nu in een cel te Zaandam. Het was wel echt een ‘Wild West’-geschiedenis.
Gisteren werden in Beverwijk fietsen, bakfietsen en andere vervoermiddelen gevorderd van mensen die uitgestuurd waren om geëvacueerde gezinnen te helpen. Hieraan is nu een einde gekomen. De voertuigen zijn voorzien van een biljet ‘evacuatiedienst’ en mogen dan niet meer worden gevorderd.
(Wordt vervolgd)