De acht laatste (en zwaarste) oorlogsmaanden hield Dick Daalder een dagboek bij. De in Koog aan de Zaan wonende verzetsman was goed op de hoogte van de soms traumatische dagelijkse gang van zaken. Op Mei tot Mei publiceer ik in wekelijkse etappes zijn hele dagboek, met [ ] her en der wat duiding.

Maandag 11 september

Vandaag zijn de geallieerden werkelijk ons land binnengedrongen. Ditmaal zijn het geen geruchten; ditmaal geen gevechten in het grensgebied, zoals bij Putten in West-Brabant. Ditmaal is het een officieel bericht. De geallieerden zijn bij Valkenswaard de grens over en vorderen in de richting van Eindhoven.

Vandaag schijnt er in ons land weer veel gevlogen te zijn. Omstreeks kwart over twee vanmiddag kwam er een zware bommenwerper op ongeveer 200 m. hoogte over Zaandijk gevlogen [Het betrof de Betty Jane, een Liberator met tien bemanningsleden]. Blijkbaar was dit vliegtuig beschoten, want de bemanning redde zich met parachutes. Een van hen was duidelijk te zien en vrijwel iedereen stond te kijken. De man kwam neer in de Enge Wormer. Voor de parachutes zou fl. 700,- geboden zijn. Het is nl. uitstekend goed om regenjassen van te maken. De parachutisten zijn verdwenen. Vannacht zal wel huiszoeking worden gedaan om ze op te sporen.

Woensdag 13 september

De geschiedenis met de parachutisten, die gisteren hier in de buurt neerkwamen, heeft een droeve nasleep gehad. Vandaag zijn bij de Julianabrug in de Kalverpolder vier mannen, een Zaandijker en drie Kogers of Zaandammers, doodgeschoten. [Het betrof Jan de Barbanson, Herman Groenendijk, Piet Hartog en Gerrit Verdonk.] De toedracht is als volgt geweest. Uit het vliegtuig zouden 7 parachutisten neergekomen zijn, die onderdak gevonden hebben bij onbekende burgers. In Zaandijk is het neerdalen van de parachutisten bij de hooiberg, ongeveer 100 m. voorbij de brugwachterswoning noordelijk van de Leeghwaterweg, aanleiding geweest tot een volksoploop. De burgemeester van Zaandijk heeft dit met leedwezen gezien, waarschijnlijk door een verrekijker, en volgens zeggen een lijst opgemaakt van de burgers die naar de parachutist snelden. Gisteren kwam de Groene Politie naar Zaandijk en nam naast een aantal personen die met de parachutist te maken hadden gehad, een aantal willekeurige personen die langs het gemeentehuis fietsten gevangen. Die zijn voor zover ik begrijp kort daarna weer vrijgelaten.

Vanmiddag om 2 uur kwam onze burgemeester op een van de kantoren. ‘Ik moet u mededelen dat als om 2 uur vanmiddag aan de Groene Politie geen inlichtingen zijn verstrekt waaruit blijkt dat de parachutisten terecht zijn, de drie personen die gisteren gevangen zijn genomen, terechtgesteld zullen worden. Er zullen meer gijzelaars worden gepakt en de terechtstelling zal worden herhaald tot de parachutisten terecht zijn. Wilt u dit bericht zoveel mogelijk bekendmaken.’

De middag ging in angstige spanning voorbij. Omstreeks 4 uur kwamen er mannen van de Groene Politie met de helmen op. Zij hebben de vier mannen bij de genoemde hooiberg terechtgesteld. Tegen half vijf zijn zij weer vertrokken. De executie duurde maar kort. Er was geen publiek bij. De schoten van het salvo werden tot ver over de Zaan gehoord. Van het oppikken van meer gijzelaars is tot nu toe, 9 uur ’s avonds, niets gebleken. Er schijnt wel geprobeerd te zijn gendarmerie, d.w.z. militaire politie, hier te krijgen.

De executie duurde maar kort. Er was geen publiek bij.

’s Morgens is in een vergadering van het bestuur van de centrale keuken besloten om de arbeiders geen bijvoeding meer te geven. De bijvoeding is gestaakt, omdat de meeste bedrijven stil liggen en de arbeiders, zo wordt er door de Duitsers geredeneerd, geen extra voeding meer nodig hebben. Er moeten kolen gespaard worden. De nood loopt hoog op.

Verteld wordt dat de geallieerden thans een front van 100 km. aan de Duitse grens hebben. Met dat al ziet het er naar uit alsof wij nog lang bezet gebied zullen blijven.

Vrijdag 15 september

Vanmiddag berichtte de radio dat Maastricht ontruimd was. Dat is de eerste plaats van belang op Nederlands grondgebied die bevrijd is. Mag de rest spoedig volgen.

Gisteren was ik bij de voedselcommissaris in Alkmaar. Ik ben op de fiets gegaan. In Heiloo werd ik gewaarschuwd dat in Alkmaar fietsen gevorderd werden. Ik heb toen voor mijn fiets onderdak gevraagd in een of ander huis en ben te voet verder gelopen. Ik ontmoette bij de voedselcommissaris een fabrikant uit de Zaan, die hem gevraagd had wat hij moest doen met het afzenden van de voorraden levensmiddelen. Het antwoord was: ‘Stuur alleen goederen naar de grote bevolkingscentra, Amsterdam, Haarlem en het Gooi, en niet buiten Noord-Holland. Ik kan u een dergelijke houding niet bevelen, maar ik zou het zeer op prijs stellen indien u een dergelijke richtlijn aanhield. De voedselcommissaris van Utrecht verbiedt om havermout naar Noord-Holland te sturen. De voedselcommissaris van Gelderland heeft reeds beslag op allerlei voorraden gelegd. De toestand van Amsterdam en het Gooi is zorgelijk. Naar Velzen mogen geen levensmiddelen worden gestuurd, omdat dit buiten de vesting IJmuiden ligt en men bombardementen vreest. Velsen moet worden voorzien vanuit Beverwijk.’

Verder hoorde ik gisteren in Alkmaar dat de Haarlemmermeer onder water zal worden gezet en ook een aantal polders in de Zaanstreek. Bij nadere informatie is mij gebleken dat dit de verenigde Nauernase, Westzaner en Zaandammer polders zijn langs de oever van het Noordzeekanaal. In Amsterdam worden auto’s die aardappelen vervoeren geplunderd. De wegen naar de IJpolders zijn afgezet met Nederlandse politie om het leeghalen van de polders door voedselzoekende mensen tegen te gaan.

Over de terechtstelling bij de Julianabrug nog het volgende. Behalve de Zaandijker Verdonk zijn terechtgesteld drie anderen, die wegens illegale actie ten dode gedoemd waren, o.a. een Hartog van Wormerveer, een reeds lang gezochte onderduiker. De anderen zijn niet bekend. De gijzelaars Fust en anderen zijn gisteren weer vrijgelaten na een hartige speech van de commandant van de Groene Politie aangehoord te hebben en een waarschuwing dat zij zich verder zeer rustig moeten houden.

Gisteren was het rustig op het dorp. Het schijnt dat de parachutisten zich hebben gemeld. Wel zijn er vannacht op het Kalf nog twee vrouwen van hun bed gelicht door de Groene Politie. Bij Duijvis Olie kwam de Landwacht gisteren. Eerst gaven zij voor naar parachutisten te zoeken, daarna naar verborgen benzine. Zijn zijn de hele fabriek door geweest. Zij vonden een particuliere auto van dokter Hagtenius (?) [de Koogse huisarts Henricus Hagtingius], die door de Landwacht ‘zeker gesteld’, d.w.z. sichergestellt, werd.

Zaterdag 16 september

Vanavond staat in de krant dat alle mannen die op straten en pleinen rondlummelen door de SS, de Groene of de Nederlandse politie zullen worden opgepakt en naar Amersfoort zullen worden vervoerd, om daar ter beschikking te worden gesteld van de Duitse arbeidsmarkt. Daar er een zo groot aantal bedrijven gesloten is, kan dit ernstige gevolgen hebben voor de stilgelegde fabrieken, die dan ook hun arbeiders aan het schoonmaken hebben gezet.

In Schagen is verleden week een personentrein beschoten. Daarbij werd ook een goederenwagon geraakt, waarin de Duitse munitie van de kustbatterijen was geladen. Het schietende vliegtuig is toen teruggekeerd en heeft ook de andere wagons met munitie in de lucht doen vliegen. De schade te Schagen is groot. Naar Den Helder gaat ’s morgens vroeg één trein, die ’s avonds terugkomt. Er schijnt zelfs geen locomotief meer beschikbaar te zijn om de drie kapotgeschoten treinen, die in het Noorden ergens op de rails staan, te helpen.

Zondag 17 september 1944

Vanmiddag, terwijl wij met een aantal kennissen zaten te praten over de meedogenloze razzia’s die in Amsterdam worden gehouden, er zouden hele straten zijn afgezet waaruit alle mannen tussen 16 en 50 jaar werden gezeefd om naar Duitsland te worden vervoerd, terwijl vanmorgen de kerkgangers in Amsterdam hetzelfde lot ondergingen, bereikten ons de eerste en tot nu toe enige berichten: er zijn grote afdelingen luchtlandingstroepen afgezet bezuiden de Lek en de Rijn na een bombardement met plusminus 1000 vliegtuigen. De radio heeft gezegd dat de bevrijding van Nederland aanstaande is. Het BNO [Berichtendienst Nederlandse Omroep] meldde de landing van de troepen bij Eindhoven, Tilburg en Nijmegen. Overzichtelijk is de toestand dus nog niet.

Het bericht van de BNO spreekt, behalve dat wat Nijmegen betreft, onze oorspronkelijke opvatting tegen dat het de bedoeling is geweest de grote bruggen over de rivieren in handen te krijgen. De volgende dagen zullen wel weer vol wilde geruchten zijn, terwijl de Engelse radio zal zwijgen om de Duitse legerleiding niet meer in te lichten dan strikt nodig is. Niet alleen de wilde geruchten, ook de angst voor razzia’s zullen de komende dagen beheersen.

Vanaf dinsdag zal er geen electriciteit meer zijn tussen 9 uur ’s morgens en 4 uur ’s middags. Dat betekent dat alle fabrieken dan stil moeten staan. Dan moeten de mensen thuis blijven. Laat de Groene Politie maar zoeken, dat kost tijd en geeft iedereen een kans. Dat zal wel het motto zijn voor de komende dagen. Misschien ook, en dat zou prachtig zijn, vertrekt de Groene Politie nu spoedig. Dat zou lucht geven.

(Wordt vervolgd)