De acht laatste (en zwaarste) oorlogsmaanden hield Dick Daalder een dagboek bij. De in Koog aan de Zaan wonende verzetsman was goed op de hoogte van de soms traumatische dagelijkse gang van zaken. Op Mei tot Mei publiceer ik in wekelijkse etappes zijn hele dagboek, met [ ] her en der wat duiding.
Woensdag 6 september
Indrukwekkend snel heeft de ontruiming van Noord-Holland door de Duitsers zich voltrokken. Maandag hoorde ik dat grote colonnes voertuigen zich in zuidelijke richting langs de provinciale weg bewogen. Gedurende het weekeinde zijn uit Alkmaar 30 treinen elk met 50 of meer hoofdzakelijk platte spoorwegwagons vertrokken, opgeladen met allerlei oorlogstuig.
Uit Nijmegen meldt men voortdurende aftocht van de Duitse troepen. Lichte troepen gaan over de Waalbrug, zware troepen bogen af naar Kleef. Het leek wel de vierdaagse, zoveel mensen staan te kijken, werd er bij gezegd. Door Maastricht was de terugtocht, zoals ik reeds schreef, eerder begonnen. Iemand uit Wormerveer, die op vakantiereis was in Zuid-Limburg en daar ziek was geworden, heeft zich met een boerenwagen naar het station laten brengen. Ander vervoermiddel was er niet en [hij] heeft de laatste trein naar het Noorden gehaald, die zeer vol was. ’s Avonds laat kwam hij in Utrecht aan en de reizigers moesten in het station overnachten, waar echter ten gevolge van een bombardement op Soesterberg (?) geen water was. De volgende morgen kon hij de reis voortzetten.
Dinsdagmorgen 5 september
Allerlei geruchten; de geallieerden hebben Breda bereikt. Zij zijn op weg naar Rotterdam. Zij hebben Den Haag bereikt. Zij zijn in Hillegom. De wildste geruchten hebben de ronde gedaan en zijn alle onjuist gebleken. Ook dit, dat de Engelsen al de Nieuwe Waterweg waren ingevaren en parachutisten hadden uitgezet.
Gisteren, dinsdag 5 september, heerste er een grote vreugde over de uittocht van de Duitsers. Vandaag is die vreugde grotendeels bekoeld, omdat gebleken is dat van een snelle opmars van de geallieerden naar het Noorden voorlopig geen sprake is. Er zijn ongeregeldheden voorgekomen en de kogels zitten zeer los in de Duitse geweren. Vandaag is hier een poging tot moord gedaan op de NSB’er [naam weggehaald], die echter reeds vertrokken bleek te zijn. Een NSB’er [naam weggehaald] die op de Leliestraat woont, was vanmiddag bezig om te evacueren. Dat trok veel belangstelling. De Landwacht, die de verhuizing beschermde, schoot herhaalde malen in de licht. In de Puddingfabriek De Bij stonden de meisjes te kijken naar het geval. Een ruit van de Puddingfabriek werd door een revolverschot verbrijzeld.
In Amsterdam is het vanmiddag zeer onrustig geweest. Vanmorgen is de uittocht van de NSB’ers begonnen. Iemand die het gezien had, zei mij dat het wel een troep landverhuizers leek. Hun hebben en houwen hadden zij zo goed mogelijk bijeengepakt. Onder bewaking van politie werden zij met trams, waaruit het publiek verwijderd was, naar het station vervoerd. In sommige gevallen, als het publiek te hard hoonde en juichte, schoten zij ten afscheid hun revolver op het publiek leeg. Deze methode had tot vanmiddag 18 slachtoffers geëist.
In de namiddag werd de toestand ernstiger. Er schijnt een overval gepleegd te zijn op een Duits kantoor op het Rokin of bij de Amstel in de buurt van Hotel l’Europe. Het gevolg was dat de Groene Polizei met een overvalauto tevoorschijn kwam en op het publiek schoot, dwars door de tram heen e.d. Op de Dam werden 40 doden bijeengebracht. Het was verboden om met de handen in de zakken te lopen. Niet alleen de NSB’ers, maar ook de Duitse kantoren zijn uit Amsterdam verdwenen, zo ook de zo gevreesde Sicherheitsdienst. De mensen beseffen niet hoe weinig troepen er nodig zijn om de rust te handhaven als de troepen niet bang zijn om slachtoffers te maken.
Over de sabotage nog het volgende: De sluizen in het N.H. kanaal bij Purmerend zijn onklaar gemaakt door grote basaltkeien voor de deuren te werpen. Die keien liggen opgestapeld bij de sluiskolk om bij beschadiging der deuren de waterstroom nog te kunnen keren, zodat Waterland niet onderloopt. Een viertal Duitse kotters met luchtafweergeschut zijn voor de sluizen vastgelopen. De commandant van de voorste kotter schreeuwde ‘sabotage’ en werd erg boos.
De Zaanbrug in Wormerveer is vannacht onklaar gemaakt. Een ruit van het bedieningshuisje was ingedrukt en er was iets aan het electriciteitswerk vernield. De brug kan niet meer open of dicht. Tegen de middag kwamen enige mannen van de Groene Politie naar Wormerveer. Zij hebben geëist dat de brug binnen één uur gerepareerd zou moeten worden, anders zouden 100 burgers worden gedood. Terwijl de Duitsers moesten wachten, hebben zij een kopje koffie gedronken bij Renooy. Na een uur tijds was de brug door de Gebrs. Klinkenberg gerepareerd. Nu liggen er een aantal van de bewuste kotters bij het Noordeinde te Wormerveer.
Vandaag, woensdag 6 september, was het helder weer en de Engelse vliegtuigen hebben treinen beschoten en spoorlijnen gebombardeerd. In de loop van de dag zouden hierdoor tijdelijk zijn gestremd de lijnen Haarlem-Leiden, Uitgeest-Beverwijk, Uitgeest-Castricum, zodat eigenlijk alleen de verbinding van Amsterdam met Uitgeest nog bestond en matig met treinen bezet was. Er waren zeer veel vertragingen in de treinenloop.
In Amsterdam vertrok van het 2e en 3e perron een groot aantal treinen met NSB’ers. Zij worden, welk een symboliek, ondergebracht in het vroegere Joodse kamp van Westerbork en Lunteren.
Volgens geruchten zou men vanuit Amsterdam niet verder kunnen reizen dan Utrecht en Amersfoort. In het Oosten zijn vrijwel alle locomotieven kapot geschoten, zodat daar geen treinen meer lopen. Door de Duitsers zijn zoveel auto’s en paard-en-wagens gevorderd dat niemand meer dergelijke voertuigen durft te rijden. Van sommige melkauto’s worden direct na de vordering de bussen met melk aan de kant van de weg gezet. Hetzelfde gebeurde met een paard en wagen, geladen met balen meel. In Amsterdam wordt het meel nu met schuiten naar de bakkers gevaren, daar men geen andere middelen van vervoer durft te nemen. Er komt nu al gebrek aan eten in de stad, hetgeen wel niet zal meewerken om de gemoederen te kalmeren. Ook door de zuivelfabrieken wordt de melk niet meer opgehaald bij de boeren. Het publiek moet nu maar naar de boeren toe gaan om melk te halen.
Een komisch verhaal is dat op het Arbeidsbureau in Alkmaar gisteren een aantal moffengrieten (dat zijn meiden die met Duitsers hebben gevrijd) zaten te janken om in Duitsland tewerkgesteld te worden. Hier konden zij, nu hun beschermers vertrokken waren, niet blijven omdat hun hoofden kaalgeschoren zouden worden. In Beverwijk zijn de moffengrieten in de bossen bij de Hoogovens gevlucht.
Volgens mij is de toestand zo: het kan nog lang duren, twee of drie weken, misschien nog iets langer, eer wij bevrijd worden.
Zojuist de berichten van Radio Oranje van 10 uur. Het geallieerde hoofdkwartier heeft medegedeeld dat er in Holland zou worden gevochten, ‘but we do not know where’. Het hele bericht diende om de mensen te genezen van de gedachte dat de geallieerden snel oprukten en een belangrijk deel van het land bezet hadden. Met andere worden: geloof de geruchten niet en wees kalm. Volgens mij is de toestand zo: het kan nog lang duren, twee of drie weken, misschien nog iets langer, eer wij bevrijd worden, want de geallieerden moeten eerst hun achterwaartse verbindingen organiseren en zich hergroeperen. Zij zijn zeer snel opgerukt en zeer ver van hun haven Cherbourg verwijderd.
Donderdag 7 september
In de laatste dagen hebben de Amsterdammers zich geamuseerd met het plunderen van de huizen van de NSB’ers. Van tijd tot tijd kwam de Groene Politie langs en schoten, maar meestal in de lucht. Ook gisteren schijnt vnl. in de lucht te zijn geschoten. Het aantal slachtoffers zou in Amsterdam 9 bedragen en niet 40, zoals een paar dagen geleden werd beweerd. De meeste slachtoffers zijn gevallen na de overval op een bergplaats van radiotoestellen in de buurt van hotel l’Europe. De veroverde toestellen werden onder het publiek uitgedeeld en dit wilden de Duitsers niet hebben.
Gisteren is een van de weinige treinen die uit Amsterdam naar het Gooi vertrok ontruimd om plaats te geven aan de NSB’ers; de forensen moesten maar gaan lopen. Dee trein, die hoofdzakelijk gevuld was met NSB-vrouwen en kinderen, is onbarmhartig beschoten door de geallieerde vliegtuigen. De trein ging in brand en daarna nog twee aanvallen op de vluchtende vrouwen en kinderen. Ik kan zoiets alleen maar als iets afschuwelijks voelen en begrijp het wrede leedvermaak niet, dat vele goede Nederlanders in deze treurige geschiedenis hebben.
Nog een typische bijzonderheid over wat zich dinsdag 5, dus eergisteren, in Amsterdam afspeelde. Daar werden door mensen, die de artikelen onder hun jas verborgen hielden, op vele plaatsen Hollandse vlaggetjes en oranje mutsen verkocht, resp. fl. 4,50 en fl. 12,- per stuk. Bij een winkel, die dergelijke artikelen verkocht, stonden de mensen in de rij. Verschillende hiervan zijn opgepakt door de politie.
Vrijdag 8 september
De geallieerden schijnen werkelijk op te rukken in de richting van Breda en nog op 30 km. van deze plaats te staan. Men kan daar het kanongebulder horen. Er zou infanterie aangekomen zijn in Heiloo en Castricum. De commissaris van de provincie van Noord-Holland, Bakker [Albert Johan Backer], zou door de Duitsers op zijn vlucht zijn aangehouden en teruggestuurd naar Haarlem om zijn post opnieuw te bezetten.
Zondag 10 september
Het weer, dat verleden week buitengewoon buiig en stormachtig is geweest, is nu opgeklaard. Voortdurend zijn er weer jagers in de lucht. Het treinverkeer zal morgen wel gestopt worden, want de treinen worden onbarmhartig beschoten. Iemand die gistermorgen om half 11 uit Rotterdam vertrok, is om half zeven hier in Koog aangekomen. Zijn trein is tweemaal beschoten. In Amsterdam moest hij twee uur wachten op de trein naar de Zaan. Toen hij een kopje koffie bestelde in de wachtkamer kreeg hij dit opgediend in een afgevijld melkblikje. Alle koppen en schotels waren gevorderd, zei men.
Gisteren is er een merkwaardig telefoongesprek gevoerd door een van de directeuren van een fabriek op de Koog. Een dame vroeg door de telefoon naar de directie. Toen deze aan de telefoon kwam, zei deze dame: ‘Ik moet u namens burgemeester Vitters, d.w.z. de NSB-burgemeester van Zaandam, mededelen dat de Landwacht niet de bevoegdheid heeft iets te vorderen, noch bij fabrieken, noch bij particulieren. Wilt u zo goed zijn dit aan andere fabrieken door te geven? U moet in dergelijke gevallen de Landwacht naar de burgemeester van Zaandam verwijzen en ook voor bedreiging niet zwichten.’
(Wordt vervolgd)