Dat van Anne Frank is zonder twijfel het bekendste. Maar verspreid over Nederland liggen nog honderden andere oorlogsdagboeken. In de meeste is de winter van 1944-’45 beschreven. Zo ook in dat van Zaandammer Herman Johan Nachbar (1914-1993). Het laatste half jaar van de bezetting, gezien door de ogen van een Zaandamse boekhouder. “Het wordt voor allen hopeloos.”

Herman Johan Nachbar woonde tijdens de bezetting met zijn echtgenote Geertje Kuik en drie jonge kinderen in de Zwaardemakerstraat 17. Met de bevrijding in zicht begon hij, net als duizenden andere hoopvolle Nederlanders, aan een dagboek. Het bevat alle elementen die de Hongerwinter zo tekenden. Het gebrek aan voedsel en andere basisvoorzieningen, de angst om in de Arbeitseinsatz te belanden, de pogingen om daaraan te ontkomen en represaillemaatregelen door de nazi’s. Omdat mensen als deze jonge boekhouder het ‘alledaagse’ vastlegden, hebben we anno nu zo’n goed zicht op de gruwelijkste periode van de Tweede Wereldoorlog in westelijk Nederland. Hieronder een selectie uit Nachbars dagboek, dat wordt bewaard bij het NIOD in Amsterdam. Tussen [ ] her en der een duiding van mijn hand.

10 september 1935: Volgens de krant van heden zijn de eerste troepen van Italië naar de grens van Abessinië [Ethiopië] gedirigeerd. De regen daar houdt nog steeds aan, wat een moeilijkheid voor de Italianen zal zijn. Zal het woord van Mussolini werkelijkheid gaan worden? “Wij gaan recht op ons doel af.” Zou nu werkelijk dit de eerste stap zijn, die zich straks zal laten volgen door meerdere, tot stichting van het ‘Imperium Tentomicum’, het oude Romeinse rijk? Moge de Volkerenbond slagen in haar pogingen de vrede te bewaren, tot heil van de gehele wereld. Niet alleen Europa, maar de andere werelddelen hebben belang bij de vredestoestand. Wanneer zich weer een wereldoorlog zou ontketenen, zou deze de vorige in verschrikkelijkheid verre te boven gaan.

13 december 1944: Toen we samen boven op de slaapkamer waren, werd er gebeld. Het blijkt buurman Flipsen te zijn. Er zullen vannacht razzia’s in Zaandam gehouden worden. Het gevolg is, alle mannenkleding opruimen en het luik bij de voordeur klaarhouden voor opening. Op alles voorbereid. Het is gelukkig dit keer loos alarm. (…) Ik zal naar kantoor gaan, waar een goede schuilplaats is. (…) Op kantoor weinig nieuws. Alleen maar geruchten. Half mannelijk Zaandam is op de vlucht geslagen en druppelt nu weer terug naar huis.

Illegale pamfletten

14 december 1944, 7.00 uur: Bosman, de nachtwaker van de zaak, komt ons gezelschap houden. Hij heeft geen nader nieuws. Even later komt mijnheer Ras (een medewerker uit de fabriek) met zijn zoon en twee neven. We zijn dus nu met zeven man. De kachel brandt lekker, wat veel waard is, want buiten is de temperatuur al tot het nulpunt gedaald. Hr. Ras vertelde dat er Rijnaken in de Voorzaan liggen om mannen te laden met bestemming Duitsland. Volgens hem zijn er ook illegale pamfletten verspreid, waarin staat dat er vannacht beslist razzia’s gehouden zullen worden. “Weest op Uw hoede.”

16 december 1944, 8.00 uur: Kwadijk vertelt dat er in Wormerveer en Krommenie razzia’s zijn. Waag het toch om naar huis te gaan en wordt hier prompt tweemaal gewaarschuwd. Heb dan ook snel gegeten en ben teruggefietst naar de zaak. (…) 10.00 uur: Het is waar. In Krommenie zijn ze aan de gang. Alles is afgezet. Oppassen is dus de boodschap. (…) Tegen twaalven worden we opgeschrikt door een vreemd gierend geluid. Het is een V1, die zeer laag overvliegt.

18 december 1944, 7.00 uur: Vannacht lekker rustig geslapen. Ga me nu wat opfrissen en de kachel aanmaken. Straks naar huis om te eten. In Krommenie schijnen plm. 200 mannen te zijn gevorderd. Gisteren zijn in Wormerveer 7 mensen doodgeschoten. Oorzaak was het door onbekenden tot zinken brengen van een schuit motoren bij Fa. Jan Dekker. [De nazi’s hadden motoren geroofd bij de Wormer papierfabriek Van Gelder en tijdelijk opgeslagen in een aak. Toen het verzet deze boot tot zinken bracht, fusilleerden de Duitsers ter hoogte van zeepfabriek De Adelaar als vergelding vijf mannen.]

20 december 1944, 14.00 uur: Er is in de Wilhelminasluis een boot geschut, waarin zich gevangen jongens bevonden. Daarop schijnt er te zijn geschoten en diverse jongens zagen kans te ontvluchten. Men zegt dat er diverse moffen gedood zijn. We horen later wel de juiste toedracht.

21 december 1944, 15.00 uur: We moeten koste wat kost eten hebben om te overleven. Ik ben thuis bezig een schuilplaats in orde te maken. Deze wordt morgen door deskundigen bekeken.

Oppikkerij

28 december 1944, 11.00 uur: Ben onderweg naar kantoor gewaarschuwd voor oppikkerij naar aanleiding van overval op gemeentehuis. De bevolkingsregisters schijnen te zijn weggehaald in alle gemeentehuizen van de Zaanstreek.

29 december 1944, 15.00 uur: Geen nieuws vandaag. Vanmorgen Zaandam in geweest. Er zijn weer honderden bomen gesneuveld. Het is een treurig verschijnsel.

30 december 1944, 14.00 uur: Het eten van de centrale keuken was vandaag superslecht. Het wordt snel minder. Wat moet dat verdere winter worden? De afgelopen nacht behoorlijk last van mijn maag gehad. Het komt zeker van de uien, die nogal scherp zijn. Maar ja, iets anders is er niet en we moeten toch zien te overleven.

12 januari 1945, 20.00 uur: Bij het uitreikingskantoor van de bonnen zijn gistermorgen 8 mensen flauwgevallen van uitputting door het lange wachten.

13 januari 1945, 15.00 uur: Ieder moment kan ergens de Grüne Polizei opduiken. Thuis zeiden ze dat er gisteravond jonge mannen zijn aangehouden bij het gemeentehuis. Tante Trien had 4 Duitsers zien staan. Vanmorgen is een gedeelte van het Arbeidsbureau aan de Stationsstraat opgeblazen [door het verzet]. Er zijn nog geen bijzonderheden bekend over eventuele slachtoffers.

Joodse onderduiker

14, 15 en 16 januari 1945: Freddy (een joodse onderduiker), die de afgelopen jaren diverse malen met zijn zuster Auk bij ons geweest is, is aan de zaak geweest. We hadden hem al een tijdje niet gezien en hij vertelt dat ze samen heel wat hebben meegemaakt. Gelukkig kunnen ze gebruikmaken van diverse onderduikadressen.

24 januari 1945, 13.00 uur: Weer goed nieuws. Het Duitse front slinkt aan alle kanten. Zowel in Polen als Zuid-Europa rukken de Russen en de geallieerden gestaag op. De weerstand van de Duitsers schijnt bijzonder taai te zijn. Italië heeft zich al bepaalde tijd overgegeven aan de geallieerden. Mussolini is door zijn eigen onderdanen aan een boom opgehangen.

5 februari 1945: Er is vanochtend weer een NSB-politieman doodgeschoten. Verleden week op dezelfde plaats een andere handlanger. [Respectievelijk onderluitenant Frans Willemse en verrader Fred Kater, die nabij het gemeentehuis van Zaandam werden geliquideerd.] Het wordt weer echt onrustig.

6 februari 1945, 11.00 uur: Ik zit al de hele dag binnen. Om acht uur werden we gewaarschuwd dat er in de Oostzijde bij de R.K. kerk razzia’s zijn begonnen. Later sprak men ook over de Dam. De sluizen (bruggen) zouden zijn afgezet. 20.00 uur: We weten nu wat meer. Vanmorgen in alle vroegte is de Bloemgracht tot en met de Patrimoniumbuurt afgezet. Alle mensen werden uit de huizen gehaald en verzameld op de Burcht. Om twee uur mochten de vrouwen en kinderen naar huis, alsmede die mannen die niet arbeidsplichtig waren. De rest (naar men zegt), plusminus 150 man, zijn op dekschuiten afgevoerd. Of er nog meer volgt weten we niet. (…) Er zijn vandaag zeer veel bommenwerpers overgekomen. Alles wijst op zeer grote acties van de geallieerden om Duitsland lam te slaan. Er werd o.m. door luchtdoelgeschut veel geschoten. [Zoon] Herman heeft een vliegtuig brandend naar beneden zien komen; arme jongens, die voor onze vrijheid hun leven inzetten.

9 februari 1945, 21.00 uur: Toen ik om half tien aan de weg was, werd ik gewaarschuwd dat er Grüne Polizei aan de Dam was. Ik was al een heel eind in de Oostzijde en ben hals over kop naar huis gegaan. Onderweg hoorde ik in de stad schieten. Later bleek dat het de fusillering was van acht mannen op de Burcht. Verder is er niets gebeurd, maar dit is al erg genoeg.

Op slag dood

10 februari 1945: Er werd vandaag weer druk gevlogen. Verschillende jagers maakten jacht op schepen in de Zaan. Dit soort acties loopt niet altijd goed af voor de burgerij. Het is al gebeurd dat bij een beschieting van de gashouder vanuit de lucht een verdwaalde kogel een klein meisje trof, dat aan de hand van haar moeder in de Westzijde liep. Het kind was op slag dood. Ook een verdwaalde vliegtuigbom op een slagerij aan de Hogendijk heeft de nodige slachtoffers gekost. Er zijn gisteren 8 of 10 mensen gefusilleerd. [Het betrof tien verzetsstrijders, als represaille voor de aanslag op politieman Frans Willemse.]

14 februari 1945, 21.00 uur: Vanmorgen zwermde het van de Engelse vliegtuigen. Er is er helaas één neergeschoten. Het was een angstig gezicht. Hij maakte enkele rondvluchten en maakte een noodlanding. We zagen verschillende bemanningsleden er met de parachute uitspringen.

28 februari, 9.00 uur: Het was vandaag druk in de lucht met Engelse jagers, die met boordwapens op diverse doelen op de grond schoten. Ook zijn er gisteren bommen gevallen in Uitgeest op de Hollandse Melksuikerfabriek. Ze waren waarschijnlijk bestemd voor de spoorlijn. (…) Volgens aangeplakte kennisgeving kan er bij luchtalarm geen sirene meer loeien, omdat er geen stroom meer is. Ook staat tegenwoordig een paar uur per dag de watervoorziening stil.

11 maart 1945: Zaterdagmorgen zijn hier bij de Troelstrabrug 5 mensen gefusilleerd. Het schijnt een represaille te zijn voor een moordaanslag op Rauter. [De vergelding betrof de liquidatie van de NSB-chef van de waterpolitie in Zaandam, Willem Ehlhardt.] Gé [de echtgenote van de auteur] ging er om twaalf uur langs en toen werd juist weer de straat vrijgegeven na het verwijderen van de stoffelijke overschotten.

14 maart 1945, 12.00 uur: Het is de laatste dagen continu druk met vliegtuigen. Ze gaan in grote drommen ‘over’. De oorlogsberichten zijn steeds voortreffelijk. Laten we hopen spoedig uit al die misère te zijn. De stemming onder de mensen is algemeen opgewekt. Er vallen echter honderden slachtoffers en het is de mensen aan te zien dat ze veelal gebrek lijden.

Verschillende bommen

15 maart 1945, 20.00 uur: De bomen en planten, voor zover niet weggehaald, beginnen uit te botten en beloven ons een lente en een zomer. Het is voor ons als mensen altijd een zekerheid dat de jaargetijden altijd zullen doorgaan, zolang de aarde bestaat. Overal aan de weg ziet men de vernielingen van de sloperij van de bomen om brandhout te bemachtigen. Onafgeschutte werven, kale plekken, boomwortels, enz. Wanneer zal er weer eens een en ander hersteld kunnen worden? Zaandam is al niet rijk aan natuurschoon, maar nu is het helemaal hopeloos. (…) Vandaag was het weer druk in de lucht. Er vielen verschillende bommen in de omtrek. Ook de kustafweer was weer volop in actie. Zo langzamerhand herkennen we die geluiden al. Eerst een doffe knal, even later gevolgd door een harde klap op grote hoogte. Het is de FLAK, het zware luchtdoelgeschut dat de Duitsers langs der gehele kust hebben opgesteld. Volgens goed ingelichte bronnen is de hele Hollandse kust één grote vesting geworden met talloze bunkers en kazematten. In IJmuiden zijn onderzeeboorbunkers, die betonnen daken hebben van drie meter dik.

21 maart 1945: Vrijdag jl. ben ik met mijnheer Dekker samen door de Duitse politie aangehouden. We hadden net samen het kantoor verlaten. Het was een controle persoonsbewijzen. Ik dacht ‘daar ga ik’, nu is het gebeurd. M’n tas werd grondig onderzocht. Goddank zaten er geen gestolen bonkaarten in. Toen vroegen ze naar mijn vrijstelling voor de arbeidsinzet, maar die had ik natuurlijk niet. Ik zei dat ik krank was en mijnheer Dekker bevestigde dit. (Hr. Dekker en Hr. Koning hadden wel een vrijstelling, omdat zij een bedrijf voerden.) Ze hebben ons toen laten gaan. Het waren een paar angstige tien minuten. Er was geen mens meer op straat, omdat iedereen dacht: “Dat is mis daar.” (…) Aan de kant van de weg, waar sintels liggen, zitten de mensen, die ze zeven. Iedereen doet z’n best om wat te bemachtigen. De straten geven een droevig beeld van de toestand. Het is erg, maar het is alles het gevolg van de oorlog. Moge het spoedig ophouden. Het wordt voor allen hopeloos.

1 april 1945, 15.00 uur: Over het algemeen is de voedselsituatie zeer nijpend. Er sterven mensen van de honger. Bij de centrale keuken vindt uitreiking plaats van eten aan mensen die verder niets meer te eten hebben. De rij was vanmorgen, dat ik naar de kerk ging, zeker 200 mensen groot. Iedere dag komen er meer bij om daar voor in aanmerking te komen. De mensen zien er altijd slecht en hongerig uit. En het is heus niet het uitschot van de maatschappij, maar heel nette mensen staan er tegenwoordig bij.

4 april 1945, 11.00 uur: Gisteren is buurman Polderman, gevlucht uit Duitsland, thuisgekomen. Het was voor ons allen feest in de straat, maar niet te uitbundig; de Duitsers zijn er immers nog steeds.

Mitrailleurvuur

10 april 1945, 20.00 uur: Alle dagen vliegen er geallieerde jagers en bommenwerpers boven onze hoofden. Zo af en toe hoor je mitrailleurvuur, hetgeen dan weer een aanval betekent op een boot in de Zaan, een auto of een ander object. Het is nog niet te zeggen of de Duitsers in onze gebieden tot verdediging zullen overgaan. In Amsterdam schijnt dat wel het geval te zijn. We kunnen mogelijk wat dat betreft nog heel wat beleven. Maar we houden ook onder deze omstandigheden het hoofd omhoog. Zolang we nog leven is er hoop.

16 april 1945, 20.00 uur: Een groot deel van Nederland, zoals het Oosten en Noorden, is inmiddels bevrijd. Wij wachten er nu op dat ons hetzelfde gelukkige lot zal treffen. Wij snakken ernaar, meer dan ooit. De zorgen worden nu met de dag nog erger. (…) Nog steeds hebben wij hoop dat de Zaanstreek mag worden gespaard voor gevechtshandelingen, maar de laatste dagen zij er vele Duitse troepen aangekomen. Dit alles vermindert onze hoop, want het Noordzeekanaal kan goed verdedigd worden. (…) Zondagmorgen vonden buren van Teun en Gré een buurvrouw, die al over de zeventig was. Ze had zich opgehangen. Geen uitzicht meer. Bij onderzoek bleek dat ze nog allerlei levensmiddelen in huis had. (…) De Duitsers hebben hier al het vee gevorderd. Vanmiddag ging de stoet van wel 50 à 60 koeien voorbij op weg naar het slachthuis. Duitsers escorteerden de troep. Later kwam ik op de Zuiddijk en daar lag ergens een koe op straat, die schijnbaar was blijven steken.

17 april 1945, 17.00 uur: Ik heb net gehoord dat de geallieerden al bij Barneveld zitten en oprukken in de richting van Amersfoort. Ze komen dus snel dichterbij. Vanavond zullen we vluchtkoffers verder in orde maken. Vanmorgen zijn 2 mensen dodelijk getroffen door een Engelse jager. Het gebeurde aan de Provincialeweg. Een droevig gebeuren.

22 april 1945: Zondagmiddag. Volgens de aanplakbiljetten moeten we om vijf uur binnen zijn en ook de volgende dagen. Het verzet heeft een schuit laten zinken bij de vaargeul van de zaanbrug. Gister en eergisteren heb ik gezien dat de Duitsers mensen controleerden en aardappelen en ander voedsel in beslag namen. De mensen hadden er grote afstanden voor afgelegd. Kennelijk hebben zij zelf ook niets meer te eten, want de toestanden voor hun zijn natuurlijk chaotisch. Ze zijn afgesneden van het moederland en hangen de beest uit om te overleven.

23 april 1945, 11.00 uur: Vannacht een harde klap gehoord. Er is een auto van de Duitsers in de lucht gevlogen. Het gebeurde bij de overgang Provincialeweg ter hoogte van de Schildersbuurt. Wat zullen de gevolgen weer zijn?

25 april 1945: Er zijn geweldige berichten. Er zullen geallieerde vliegtuigen levensmiddelenpakketten gaan afwerpen boven de nog bezette gebieden. Iedereen kijkt halsreikend uit. Volgens de laatste berichten is Berlijn ingesloten door de Russen. Dit zal spoedig het einde betekenen van ‘das grosze Deutsche Reich‘.

26 april 1945: Onderweg naar kantoor gezien dat er een gezonken boot in de Zaan met een drijvende bok omhoog werd gehaald. Verderop in de Oostzijde ben ik naar binnen gevlucht, omdat er geschoten werd. Vele mensen langs de weg maakten rechtsomkeert, omdat er door de Duitsers talloze fietsen in beslag werden genomen. vaak werden de mensen met fiets en al afgevoerd.

Hitler dood

2 mei 1945: Gisteren, 1 mei, hing de vrede om zo te zeggen ‘in de lucht’, doch werd zij nog niet een feit. Vanmorgen werd bekendgemaakt (via Radio Londen) dat Hitler dood is en Duitsland blijft doorvechten. Dus dat is voor ons weer een tegenvaller. Momenteel gaan hier enkele honderden Amerikaanse en Engelse bommenwerpers over, die voedsel hebben uitgeworpen. Het gebeurde bij Amsterdam. Ook de Zaanstreek komt aan de beurt.

3 mei 1945: Gisteravond ging het gerucht dat er vrede was. Iedereen ging de straat op. Het was echter loos alarm. Vanmorgen weer eens zelf geluisterd naar de Engelse zender op de z.g. Cristalontvanger. Wat zal de dag van morgen weer brengen? Het nieuws staat de laatste weken op verschillende plaatsen aangeplakt door het illegale dagblad Strijd.

5 mei 1945, 10.00 uur: Gisteravond werd de capitulatie van de Duitsers bekendgemaakt. Er heerst algehele vreugde. ’s Nachts is het rustig gebleven. Vanmorgen vroeg was er echter een tegenvaller. De Duitse bevelhebber weigert te capituleren.; dit is bekendgemaakt door de NSB. Radio Oranje houdt echter vol dat het wel zo is. We moeten nog even afwachten. Gisteravond zijn in Den Haag al mensen als slachtoffer van de moordlust der Duitsers gevallen. Wat zal het nog worden onder deze omstandigheden?

7 mei 1945, maandagmorgen: Zaandam is getooid met vlaggen en oranje. Zaterdagmiddag was het aan de weg ongekend druk. Toch hangt er een sluier over de feestvreugde door het grote leed dat er is. 21.00 uur: We zijn verschillende keren de stad in geweest en vanmorgen de feestelijke intocht van burgemeester In ’t Veld, zijn secretaris [Hubard Scholten] en commandant van politie [Cornelis Roscher] gezien. We hebben ook verschillende oplopen gezien, waarbij meisjes, die omgang met de Duitsers hebben gehad, het haar werd afgeknipt. Op de Koog is er door verschillende mannen met messen gezwaaid. Alle opgekropte haat tegen de Duitsers en hun handlangers komt nu boven. Er lopen vele mensen rond met moordlust in hun ogen.

8 mei 1945: Vandaag zijn de NSB’ers en andere verdachte personen opgehaald. Ik heb diverse arrestaties zien plaatsvinden. Het vond plaats door mensen van de Binnenlandse Strijdkrachten. Vanmiddag was er een groot defilé van vele verenigingen. We hebben de hele optocht hier door de Oostzijde langs zien gaan.

18 mei 1945: Er blijken nog vele NSB’ers zoek te zijn. Je hoort eerst nu pas wat verschillende mensen van de KP (Knokploeg) hebben gepresteerd. Piet Prins, de boterboer die op de Koog woont, heeft daar o.m. veel in gedaan.

30 mei 1945: Er is weer een week voorbij gegaan. Verder is er eigenlijk niet veel gebeurd. We worden steeds beter van voedsel voorzien, hetgeen ons geen kwaad doet. Ik heb een hele tijd al mijn gedachten op papier gezet, maar stop ermee, omdat het te veel gaat worden. Maandag is hier vergadering van de Christelijke Partij. De bedoeling is, dat alle geschilpunten worden uitgepraat en eendrachtiglijk samen te werken. Zo zal het in de toekomst ook moeten gaan.