In juni 1940 draaiden in een Wormerveerse woning enkele familieleden het eerste Zaanse protest tegen de Duitse bezetting door een stencilmachine. De volgende vijf jaar zou in hun illegale drukkerij een reeks van ondergrondse bladen het licht zien.

Het boek Bezetting en verzet aan de Zaan (1985) opent met het verhaal van een klein groepje Wormerveerders dat, eerst met een stencilmachine en later met een offsetpersje, tienduizenden pagina’s met opstandige boodschappen en oorlogsnieuws de wereld in hielp. Het dappere gezelschap wordt daarin alleen aangeduid met hun initialen. Het oorspronkelijke verslag – sinds kort in mijn bezit – bevat niet alleen hun volledige namen, maar blijkt ook langer te zijn dan de versie die Bezetting en verzet aan de Zaan haalde. Hieronder de integrale, door Dirk van der Horst en Bram Busquet geschreven tekst. Plus wat foto’s – de meeste afkomstig uit het Gemeentearchief Zaanstad – waarop de Wormerveerse verzetsploeg een gezicht krijgt.

Zaans oorlogsnieuws in bezettingstijd

29 juni 1940, de eerste verjaardag in bezettingstijd van Z.K.H. Prins Bernhard, draaiden in het pand Delistraat 18 te Wormerveer de bewoner Dirk van der Horst, diens vrouw Jo van der Horst-de Maar en hun neef Jan Dekker circa 5000 vellen papier met de hand door een kleine stencilmachine. Die vellen met opschrift: ‘Nederland zal herrijzen’, met het V-teken en ‘Victorie’ werden ’s nachts in Wormerveer en Zaandijk verspreid. Ook werden van daaruit berichten van de Engelse zenders en van Radio Oranje doorgegeven. ’s Nachts trok men vanuit Delistraat 18 er op uit om op het plaveisel van Plein 13 met rode menie opwekkende leuzen voor de bezette bevolking neer te kalken. Zo werd spontaan, d.w.z. zonder organisatorische dekking, de hoop levendig gehouden.

’s Nachts trok men vanuit Delistraat 18 er op uit om op het plaveisel van Plein 13 met rode menie opwekkende leuzen voor de bezette bevolking neer te kalken.

Medio 1941 werd het spontane werk onderdeel van het georganiseerde verzet doordat Remmert Dekker Jr., de jonge baas van Dirk van der Horst, het eerste nummer van het in Zaandam gedrukte Je Maintiendrai ter verspreiding kwam overhandigen. Al spoedig werden latere nummers van Je Maintiendrai per bakfiets opgehaald. Later kwamen ook Parool, Trouw, De Waarheid, De Luistervink, Ons Volk, De Typhoon en Zaans Nieuws (van Parool) erbij. Soms meldden zich ook bladen als De Vonk en Vrij Nederland ter verspreiding.

‘Houd moed’

De uit vliegtuigen uit Engeland neergeworpen pakjes sigaretten met opschriften ‘Houd moed’ en ‘Nederland zal herrijzen’ werden samen met boekjes als De Wervelwind en De Vliegende Hollander door de werkers uit de Delistraat 18 uit het veld gehaald en doorgegeven.

Volgens een Duits decreet moesten op een gegeven ogenblik alle radiotoestellen worden ingeleverd. ‘Dat zou je wel willen’, dachten vele rechtgeaarde Nederlanders. Zo ook Dirk van der Horst, Jan Dekker en A.J. (=Bertus) Meyer, die er voor zorgden dat het doorgeven van het laatste geallieerde nieuws kon doorgaan.

Februari 1943 bracht de spoorwegstaking grote veranderingen, ook voor Je Maintiendrai’s groep, teweeg. Het blad moest toen in Wormerveer worden gedrukt. Delistraat 18 werd omgebouwd tot ondergrondse drukkerij. Een van de drie slaapkamers werd geheel als drukkerij ingericht. Een rota-print, een electrisch offsetpersje, werd daar geplaatst om het handstencilmachientje te vervangen. Een tweede slaapkamer werd door een timmerman voorzien van een dubbele muur om de inkt- en papiervoorraad te verbergen. Een kinderledikantje er voor als camouflage. Ledikantje weg, en de machine kon onderduiken. Een derde slaapkamer, de kleinste, werd zetterij.

Delistraat 18 werd omgebouwd tot ondergrondse drukkerij. Een van de drie slaapkamers werd geheel als drukkerij ingericht.

De tekst van Je Maintiendrai kon nu uit de zetterij op Delistraat 18 per bootje, fiets of kinderwagen (Jo van der Horst-de Maar erachter, want een man achter de kinderwagen was in die tijd te verdacht) naar de drukkerij Van Ramshorst of Gorter worden gebracht om te worden gedrukt. Later werd het zetsel weer op dezelfde wijze van transport teruggehaald en kon zetter Jan van Leeuwen uit Wormerveer het weer ‘wegmaken’ voor nieuw gebruik. Stencil- en platen-typer was zwager Bram Busquet. Om beurten bedienden Dirk van der Horst, Jan Dekker, Jan Willems en Bertus Meyer de stencilmachine of, later, de rota-print. Ook huisvrouw Jo van der Horst-de Maar kwam daar wel eens aan te pas (over vroege emancipatie gesproken).

Voor de grotere schrijfmachine en de rota-print was stroom nodig. Het P.E.N. zorgde er voor de stoppen uit de buitenkasten te verwijderen en de meter stil te zetten. Het huis van Dirk van der Horst kreeg met ziekenhuis en politie stroom van de meelfabriek van Wessanen en Laan.

Zo werd Je Maintiendrai van 2, 4 of soms 6 pagina’s in een oplaag van 3000 per keer gedrukt. De aanvoer van het vele papier en andere benodigde zaken kon niet altijd open en bloot geschieden. Op het bovenkamertje stond de zetter van Je Maintiendrai, Jan van Leeuwen, achter zijn zetkast. Maar zo rustig kon hij vaak niet staan werken.

Bij onraad, als er bijvoorbeeld razzia’s werden of zouden worden gehouden, werd Dirk van der Horst gewaarschuwd door de marechaussee. Zelfs ’s nachts. Dan moest op Delistraat 18 – boven de pers achter de muur en beneden het vloerkleed opgerold en het luik geopend om alle zetkasten en andere ‘verdachte’ zaken onder de vloer te laten verdwijnen. De kelder werd door de timmerman zodanig gemaakt dat de ‘spullen’ op een karretje onder het huis van de buren konden worden geduwd.

Dagelijks werd de Strijd, het gemeenschappelijk nieuwsbulletin van Je Maintiendrai, De Luistervink, Radio Press, Trouw, Typhoon, Ons Volk, De Waarheid en Zaans Nieuws (Parool) getypt. Vaak moest uren achtereen, soms ook ’s nachts, op de schrijfmachine worden gewerkt. Na 18 uur lang toetsen aanslaan viel de typist Bram Busquet in slaap boven zijn machine.

De toch nog onverwacht snel verlopende bevrijding bracht de krantenploeg nog enigszins in de knel. Doordat allen dag en nacht doorwerkten kon het bevrijdingsnummer van Je Maintiendrai als eerste op straat verschijnen. De dag na de bevrijding was de typist tolk voor de NBS en kon dus niet op de foto van de werkploeg.

Doordat allen dag en nacht doorwerkten kon het bevrijdingsnummer van Je Maintiendrai als eerste op straat verschijnen.

Als lid van de BS leerde Dirk van der Horst in zijn vrije uren in de marechausseekazerne van oud-lt. Buitenhuis omgaan met pistool, karabijn en handgranaat. Na de bevrijding was het afgelopen met drukken en verspreiden en kwamen de meesten van de groep in de bovengrondse BS-gezagsgroepen. April 1947 zwaaiden Jan Dekker, Bertus Meyer en Dirk van der Horst daar af. Bram Busquet was al eerder, nadat de NSB’ers waren ‘opgehaald’, tot zijn burgerplichten teruggekeerd.

Escapade

Om overdag soms, indien nodig, later heel frequent, ondergronds werk te kunnen doen, moest Dirk van der Horst worden vrijgesteld van zijn werk in dienst van Drukkerij Remmert Dekker. De huisarts dr. A.P.N. de Groot en de ‘ziektewetdokter’, dr. Brugman uit Uitgeest, werkten samen om Dirk aan ‘ziekteverlof’ te helpen. Zijn ‘ziekteverschijnselen’ behoefde hij die medici niet te vertellen, maar de laatste oorlogsberichten wilden zij altijd graag weten. April 1947 nam Remmert Dekker zijn werknemer Dirk van der Horst, na diens escapade naar de BS-gezagstroepen, weer geheel in dienst.