In 1944 maakte de gevangen joodse fotograaf Rudolf Breslauer in opdracht van de kampcommandant van Westerbork een film waarop het dagelijks leven in het Drentse Durchgangslager werd vastgelegd. Daarop is een inwoner van de Zaanstreek te zien, de in 1939 naar Nederland ontkomen Pool Josef Laufbaum. Alleen weet niemand wie van de gefilmde mannen deze Oostzaanse vluchteling is.

Josef Laufbaum, op 11 november 1903 geboren in het Poolse Sieniawa, wist na de Duitse inval in zijn vaderland de grens over te steken en Nederland te bereiken. Hij kreeg eind oktober 1939 een gastvrij onthaal bij Dirk en Neeltje Bakker-Scherrewitz. Zij woonden in de Oostzaanse Soeteboomstraat 44. Dirk werkte bij bakkerij Scherrewitz, de zaak van zijn schoonouders aan de Oostzanerdijk.

Timmerman

In zijn thuisland had Laufbaum een timmermansbedrijf. Na zijn vlucht naar Nederland wachtte hij tevergeefs op een visum voor Groot-Brittannië, waar zijn vrouw en dochter al waren. Dirk en Neeltje Bakkers zoon Jan schreef in 1989 over hun Poolse gast. “Hij was meubelmaker en heeft zelf een soort kamertje getimmerd op de overloop.” Josef maakte voor de jonge Jan ook een prikslee. Volgens Jan bracht hij alleen de nachten door in de Soeteboomstraat. “Overdag was hij bij zijn lotgenoten, dat was in een huis op de Jacob Honigstraat.” Daar bevond zich op nummer 48 een doorgangsadres voor veelal Poolse vluchtelingen.

Gearresteerd

Toen de Duitsers Nederland bezetten, wilde Josef Laufbaum zichzelf het leven benemen. “Ik weet wat er gaat gebeuren”, zei hij tegen zijn gastgezin. Hij zocht een plek in de sloot die diep genoeg was om zich te verdrinken, maar Dirk Bakker kon hem tegenhouden. Zoon Jan: “Korte tijd later, toen we enige maanden bezet waren, kregen de joden in het huis op de hoek van de Jacob Honigstraat bericht dat ze zich moesten laten registreren. Dat was het begin van het einde voor de Nederlandse en buitenlandse joden. We hebben daarna nooit meer iets van meneer Laufbaum gehoord.” 

Op 28 oktober 1940 werd Josef opgepakt. De Oostzaanse veldwachter J. Jager nam hem die middag mee van Oostzaan naar Amsterdam. Daar moest de arrestant zijn geld afgeven – 32,22 gulden – en verdween hij in een cel.

De volgende ochtend brachten vier agenten Josef Laufbaum en vijf andere joodse ‘vreemdelingen’ met de trein naar Westerbork. Het zou bijna vijf jaar duren voor Josef dat doorgangskamp in vrijheid kon verlaten, als een van de zeer weinigen. Geen van de gedeporteerde joden uit de Zaanstreek verbleef zo lang in het heide-Lager als hij.

Achter de tralies kon Josef zijn in Polen ontwikkelde vaardigheden inzetten. Hij wist op te klimmen tot aanvoerder van de timmermanswerkplaats. Kampcommandant Albert Gemmeker achtte zijn aanwezigheid dermate belangrijk dat Josef tot het laatst toe werd gevrijwaard van deportatie naar Auschwitz of Sobibór.

Op 12 april 1945 maakte hij dan ook in Drenthe de bevrijding van het kamp mee. Tien weken later, op 28 juni, mocht hij Westerbork verlaten. Hij keerde niet terug naar Oostzaan. In april 1946 werd Josef Laufbaum ingeschreven op de Nassaukade 309 in Amsterdam. De Amsterdamse bevolkingsadministratie noteerde anderhalf jaar later dat hij naar New York was vertrokken. Daar werd hij herenigd met zijn vrouw Selde en zijn in 1939 in Londen geboren dochter Ruth. Hoe het hen verder verging is onbekend.

Duidelijk is wel dat Josef Laufbaum op 15 juni 1975 overleed in Los Angeles. Daar ligt hij ook begraven.

Westerborkfilm

Begin 1944 werd Josef met de camera vastgelegd door medegevangene Rudolf Breslauer. Die moest in opdracht van Gemmeker een film samenstellen over het kampleven. De Westerborkfilm bevat uniek materiaal en werd, samen met het script, op 30 oktober 2017 opgenomen in het UNESCO Memory of the World Register. Op deze lijst staan documenten die van grote betekenis zijn voor de wereld. 

Josef werkt in de film mee aan de opbouw van de binnenconstructie van twee in aanbouw zijnde kweekkassen gelegen naast de commandantswoning. Een paar jaar na de bevrijding liet het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie – het latere NIOD – de film zien aan een aantal kampoverlevenden. Eén of meer mensen in deze groep herkende(n) Josef Laufbaum in de filmbeelden. Helaas ging deze informatie daarna verloren. En bij gebrek aan andere traceerbare beelden is vooralsnog onbekend wie van de gefilmde timmermannen Josef Laufbaum is. NIOD noch Kamp Westerbork weet hem aan te wijzen.

Op een in 1942 in Westerbork gemaakte foto van de timmermanswerkploeg staat waarschijnlijk ook Josef Laufbaum. Maar wie van de vijftien poserende mannen de Oostzaanse vluchteling is, blijft een raadsel. Alleen van de zesde man links is de naam bekend, Wiltjer. De twee in het donker geklede mannen vooraan lijken te jong om Laufbaum te kunnen zijn. Maar ook dan resteren er nog altijd twaalf kandidaten.

Wat resteert is de Westerborkfilm. Er bestaat inmiddels zelfs een ingekleurde versie van deze unieke herinnering aan de jodenvervolging en -deportaties. Hieronder is de volledige versie te zien. Josef Laufbaum moet in beeld zijn tussen 1.02.28 en 1.04.12. Maar wie van de mannen die aan de kas werken is de Oostzaanse timmerman/meubelmaker? Ik houd me aanbevolen voor tips: info@schaapschrijft.nl.