Mei tot Mei

Verhalen over de Tweede Wereldoorlog

Een eeuw Zaanse synagogefoto’s

Hoewel de synagoge in Zaandam dateert uit 1865 zijn mij slechts negen foto’s bekend waarop dit godshuis – soms slechts gedeeltelijk – zichtbaar is tot de dag dat de nazi’s driekwart eeuw later Nederland overnamen. Hieronder een eeuw aan sjoelfoto’s. Van de allereerste uit 1890 tot en met die van de gedeeltelijke afbraak, honderd jaar daarna.

Vernietiging

De komst van de nationaalsocialisten in 1940 betekende de vernietiging van de joodse gemeente en de teloorgang van de Zaanse synagoge. Wrang genoeg resteren er anno nu van de joodse gemeenschap in de Zaanstreek slechts twee tastbare herinneringen: de onaangetaste begraafplaats naast de Westzanerdijk (zoals bekend hadden de nazi’s niets tegen dode joden) en een fragment van de sjoel op de Gedempte Gracht 40 in Zaandam.

Wrang genoeg resteren er anno nu van de joodse gemeenschap in de Zaanstreek slechts twee tastbare herinneringen.

Na de oorlog was de synagoge een bouwval, in de jaren daarvoor geplunderd door zowel nazi’s en hun aanhangers als door Nederlanders die om brandhout verlegen zaten. Op 2 juni 1946 kwamen de leden van de Nederlands-Israëlitische Gemeente Zaandam voor het eerst sinds de bevrijding weer bij elkaar: 22 vertegenwoordigers van een gemeenschap die vier jaar eerder nog tien keer zo groot was. Het nieuwe NIG-bestuur probeerde een doorstart te maken, maar het ontbrak hen aan alles: een functionerend gebouw, geld en menskracht.

Pijn en moeite

Het bestuur wist het godshuis ondanks alles op te knappen en met veel pijn en moeite de werkzaamheden nog enkele decennia voort te zetten. Het was uitstel van executie. In 1974 verkocht de NIG de synagoge noodgedwongen voor een vriendenprijs van 175.000 gulden aan Frieda Pais-Fruchter, de schoondochter van bestuurslid Jos Pais. Zij verhuurde het aan een kunstcentrum met de toepasselijke naam Zienagoog en liet het pand in 1991 ingrijpend verbouwen. Alleen het middenstuk bleef intact, de rest ging tegen de vlakte.

Onderstaande foto is de voor zover mij bekend eerste waarop de synagoge zichtbaar is. Daarna volgen in chronologische volgorde meer afbeeldingen, tot die waarop de verwoesting van de zijvleugels goed te zien is, een eeuw later. Aanvullende foto’s zijn welkom, mits die dateren uit de periode 1865-1945: info@schaapschrijft.nl.

De voor zover bekend oudste foto van de Zaandamse synagoge, rechts naast de luifels. De foto is gemaakt in 1890, een kwart eeuw na de officiële opening van wat in de volksmond de ‘jodenkerk’ werd genoemd (Gemeentearchief Zaanstad).
Links is nog net een hoekje van de synagoge zichtbaar. De foto is rond 1900 gemaakt (Gemeentearchief Zaanstad).
De synagoge rond 1900 tijdens de wekelijkse veemarkt op de Gedempte Gracht.
Uiterst links een fragment van de synagoge rond 1900 in de natte sneeuw, nu vanaf de andere kant gefotografeerd (Gemeentearchief Zaanstad).
Limonadeverkoper Kees (de) Dood poserend bij de synagoge, jaartal onbekend.
Gekostumeerde bewoners van de Vinkenstraat poseren achter de synagoge, 1929. Onder hen de joodse familie Drukker, van wie de meesten de Holocaust niet zouden overleven (Kent u ze nog… de Zaandammers, deel 2).
Het interieur van de synagoge vóór de Tweede Wereldoorlog. Na de bevrijding bleek het merendeel van de inventaris spoorloos verdwenen (E.A. Drukker).
De nog van een sierhek voorziene voorkant van de synagoge, 16-1-1940 (De Zaanlander).
26 januari 1940 (NIW).
Achtergelaten Duitse aanhangers voor de synagoge, mei 1945 (P.P. de Jong).
De gehavende synagoge – de gesneuvelde ruiten zijn goed zichtbaar – tijdens het Luilakfeest van 1945 (Filmstill).
De synagoge, opgeknapt en voorzien van een aanbouw, tijdens de Paasveemarkt van 1948. Met ijs van Van Akkeren (Gemeentearchief Zaanstad).
Jaren vijftig.
Jaren vijftig.
De synagoge op een marktdag in 1955.
Markt voor de synagoge, jaren vijftig/zestig (A. Metselaar).
Begin jaren zestig.
Wellicht begin jaren zestig.
De synagoge in 1961. Eén vleugel werd noodgedwongen verhuurd aan een autodealer, in de andere vleugel woonde de joodse Holocaustoverlevende Roza Julia Tof (Gemeentearchief Zaanstad).
Oktober 1964 (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed).
Het interieur van de synagoge in 1969 (De Typhoon/D. Peeters).
Sloop van de naast de synagoge gelegen christelijke lagere school, 1971.
Begin jaren zeventig (Gemeentearchief Zaanstad/W. Krijt).
Begin jaren zeventig (Gemeentearchief Zaanstad/W. Krijt).
Begin jaren zeventig.
De opening van kunstcentrum Zienagoog, 7-12-1974.
Circa 1975 (Historisch Zaandam/K. van Kooten).
De synagoge eind jaren zeventig. Links de lampenwinkel van het echtpaar Pais, de laatste eigenaars en verkopers van de sjoel (Gemeentearchief Zaanstad/W. Krijt).
Datum onbekend (Gemeentearchief Zaanstad/W. Krijt).
Opening van een expositie in de Zienagoog, datum onbekend (Gemeentearchief Zaanstad/W. Krijt).
Idem (Gemeentearchief Zaanstad/W. Krijt).
1983 (Gemeentearchief Zaanstad).
24-3-1984 (Gemeentearchief Zaanstad).
Als decor voor een braderie, 1988 (Gemeentearchief Zaanstad).
De synagoge als kunstcentrum Zienagoog, 1990 (Gemeentearchief Zaanstad/R. Peeters).
Braderie/straattheater voor de synagoge, 28-9-1990 (Gemeentearchief Zaanstad).
De laatste foto van de synagoge voor de sloop van de zijvleugels, 1991. De in een zijvleugel gevestigde shoarmazaak had de toepasselijke naam ‘Shalom’ (Gemeentearchief Zaanstad/H. van de Leur).
De gedeeltelijke sloop van de synagoge, 1991 (Gemeentearchief Zaanstad/H. van de Leur).
Bouwwerkzaamheden aan de achterzijde van de gedeeltelijk onttakelde synagoge, 1991 (Gemeentearchief Zaanstad/H. van de Leur).
Van de synagoge resteert sinds de sloop in 1991 alleen nog de zogeheten ‘vrouwengalerij’. Deze bovenkap van het middenstuk werd nog net op tijd tot provinciaal monument gepromoveerd, wat de gedeeltelijke redding van het pand betekende (Gemeentearchief Zaanstad/R. Goedheer).

Waardeer dit artikel!

Als je dit artikel waardeert en dit wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan! Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand te houden.

ValutaBedrag





Plaats een reactie

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.

Contact

Erik Schaap
075-6313819
info@schaapschrijft.nl

Privacy­verklaring

Lees meer over hoe ik met je gegevens omga in de privacyverklaring.

Over Mei tot Mei

Mei tot Mei is een initiatief van Erik Schaap. Zijn onderzoek naar de Zaandamse verzetsstrijder Walraven van Hall, de centrale man van de Nederlandse illegaliteit, leidde de afgelopen jaren tot tal van vondsten en teksten over de Tweede Wereldoorlog in de Zaanstreek.

Jammer om te laten liggen, ook uit geschiedkundig oogpunt. Daarom vind je op deze site een selectie uit de Zaanse geschiedenis van 1940-1945. De collectie wordt op onregelmatige basis aangevuld, ook met vondsten over de rest van Nederland in oorlogstijd.

Nieuwsbrief

Blijf automatisch op de hoogte van de nieuwste artikelen op meitotmei.nl en meld je aan voor de nieuwsbrief.

We versturen geen spam en je kunt je op elk gewenst moment afmelden.