In 2020 publiceerde ik De Zaanstreek in oorlogstijd. Dit 156 pagina’s tellende boek bevat bijna tweehonderd, veelal unieke foto’s waarop zowel de aanloop naar als het verloop van de Tweede Wereldoorlog valt te zien. De elf hoofdstukken die de geselecteerde foto’s en hun bijschriften inleiden, plaats ik nu op Mei tot Mei. Het boek De Zaanstreek in oorlogstijd is voor €24,95 verkrijgbaar via Stichting Uitgeverij Noord-Holland en uiteraard bij de boekhandel.
Deel 7: Weerstand.

Het verzet tegen de Duitsers en hun handlangers begint in de Zaanstreek vroeg, zij het vooralsnog op kleine schaal. Al in 1940 smokkelen werknemers van de Artillerie-Inrichtingen wapens, springstoffen en munitie het terrein af. De Zaandamse fabriek is hofleverancier van de landelijke tegenbeweging, in een periode dat er nog geen wapendroppings door geallieerde vliegers plaatsvinden. Vroeg verzet is ook zichtbaar bij de Communistische Partij van Nederland en andere radicaal-linkse bewegingen, die in de regio een flinke aanhang hebben.

Ondergrondse cellen

Zodra hun organisaties in juli 1940 worden verboden, organiseren zij zich in ondergrondse cellen. Dat is niet zonder gevaar. Al in 1941 belanden er tientallen rebellerende Zaankanters van zowel linkse als rechtse huize achter de tralies. Ze zijn actief in organisaties als de Stijkelgroep en het Legioen van Oud-Frontstrijders. Sommigen moeten hun inzet met de dood bekopen. Zeker in de beginfase ontbreekt het aan besef over de immense risico’s die men loopt.

Het coöperatieve optreden komt de slagkracht ten goede.

Hoewel slechts een kleine minderheid obstructie pleegt, kent de langzaam groeiende oppositie vele gezichten. Bestuurlijke obstructie, de productie en verspreiding van illegale bladen, het huisvesten van onderduikers, sabotage, gewapende aanslagen; zowel de werkvormen als de achtergronden van de uitvoerders wisselen sterk. Er is wel een gemeenschappelijk doel; de gehate bezetter zoveel mogelijk dwarsbomen. In de Zaanse dorpssfeer, waar veel mensen weten wat ze aan elkaar hebben, leidt het tot samenwerking tussen katholieken, protestanten en ongelovigen. Het coöperatieve optreden komt de slagkracht ten goede. Die onderlinge toenadering is opvallend. Elders wordt de vooroorlogse verzuiling vaak gehandhaafd, ook binnen de illegaliteit.

Februaristaking

Een enkele keer vindt het verzet openlijk plaats. Het gebied rond de Zaan is bijvoorbeeld een van de weinige regio’s waar de Februaristaking tot volle wasdom komt. In met name Krommenie en omgeving vindt de april-meistaking van 1943 weerklank. Die richt zich tegen het plan om voormalige Nederlandse militairen krijgsgevangenen te maken. Huisvrouwen protesteren in de zomer van 1944 bij de Zaandamse burgemeester openlijk (en met resultaat) tegen de slechte kwaliteit van het gaarkeukenvoedsel. En het Zaanse NS-personeel behoort tot de eersten die het werk neerleggen wanneer de regering in ballingschap enkele maanden later de landelijke spoorwegstaking afkondigt.

Naarmate de jaren vorderen stellen de Duitsers zich hardvochtiger op, met meer slachtoffers tot gevolg.

Naarmate de jaren vorderen stellen de Duitsers zich hardvochtiger op, met meer slachtoffers tot gevolg. Omgekeerd evenredig opereert met name het gewapend verzet steeds gewelddadiger. Er gaan gebouwen in vlammen op. Spoorrails worden keer op keer vernield. Dieven, zwarthandelaren en collaborateurs zijn hun leven niet langer zeker. Liquidaties worden soms gepleegd door illegalen van elders, maar meestal door plaatselijke leden van de Gewestelijke Sabotageafdeling of de Landelijke Knokploeg. In totaal neemt de Zaanse illegaliteit ongeveer twintig eliminaties voor haar rekening. De represailles zijn vaak gruwelijk: al dan niet publieke executies van gevangen verzetsstrijders of zelfs totaal onschuldigen.

Kopstukken

Dat het Zaanse verzet bovengemiddeld is, kwantitatief en kwalitatief, komt mede door mensen als Walraven van Hall, Jaap Buijs, Remmert Aten en Jan Hendrik op den Velde. Zij spelen een leidende rol op zowel lokaal als landelijk niveau, en zetten vele anderen aan om in opstand te komen. De kopstukken die de donkere jaren overleven, staan na de bevrijding vaak ook vooraan om een steentje bij te dragen aan de wederopbouw van het land. In gedachten keren ze echter nog regelmatig terug naar de oorlog. Daarbij speelt vaak de vraag door hun hoofd of de inzet van de vrijheidslievende Nederlanders alle offers waard was.