In 2020 publiceerde ik De Zaanstreek in oorlogstijd. Dit 156 pagina’s tellende boek bevat bijna tweehonderd, veelal unieke foto’s waarop zowel de aanloop naar als het verloop van de Tweede Wereldoorlog valt te zien. De elf hoofdstukken die de geselecteerde foto’s en hun bijschriften inleiden, plaats ik nu op Mei tot Mei. Het boek De Zaanstreek in oorlogstijd is voor €24,95 verkrijgbaar via Stichting Uitgeverij Noord-Holland en uiteraard bij de boekhandel.
Deel 2: Meidagen.
Enkele uren voor de zon zich op 10 mei 1940 laat zien, wekt het geluid van overkomende vliegtuigen de Zaankanters. De lang gevreesde, maar toch nog onverwachte nazistische invasie is een feit. In de verte klinken doffe knallen; er vallen bommen op Schiphol. In de hele Zaanstreek kijken bewoners gespannen naar de lucht, bevreesd voor wat daar uit kan vallen.
Op 14 mei, Derde Pinksterdag, is het merendeel van de brandstoftanks in de Amsterdamse Petroleumhaven opgeblazen.
Angst
De angst dat ook de Artillerie-Inrichtingen mikpunt zullen zijn – zo niet van de Duitsers, dan wel van de Engelsen of zelfs het eigen personeel – wordt geen bewaarheid. De geëvacueerde bewoners van de Havenbuurt kunnen veilig terugkeren naar hun woningen. Ze hebben na hun thuiskomst goed zicht op de rookwolken die opstijgen vanaf de Noordzeekanaaloever. Op 14 mei, Derde Pinksterdag, is het merendeel van de brandstoftanks in de Amsterdamse Petroleumhaven opgeblazen. Daarmee voorkomt de Nederlandse generaal Winkelman dat ze ongeschonden in Duitse handen vallen. Een etmaal later capituleert zijn slecht uitgeruste en onvoldoende voorbereide defensiemacht. Sommige in Zaandam gelegerde soldaten gooien hun wapens in het Noordzeekanaal, liever dan ze af te geven aan de vijand.
Ondanks het mooie voorjaarsweer kringelt er rook uit schoorstenen. Een aantal Zaankanters verbrandt in paniek dat deel van de boeken en brieven waarvan ze denken dat het hen problemen gaat bezorgen, veelal linkse en joodse lectuur. Anderen haasten zich naar IJmuiden. Ze hopen met een van de daar gelegen schepen de andere, veilige kant van de Noordzee te kunnen bereiken. De meesten komen te laat.
Alles heel
Langzaamaan wordt duidelijk dat veertien gemobiliseerde Zaankanters tijdens de gevechten elders in Nederland zijn gesneuveld en twee burgers zichzelf hebben gedood. Verdere ellende blijft de Zaanstreek vooralsnog bespaard. Rotterdam brandt en in Amsterdam verliezen tientallen mensen het leven wanneer een aangeschoten Luftwaffe-vliegtuig zijn bommen laat vallen boven de grachtengordel, maar een paar kilometer noordelijker blijft alles heel.
Misschien valt het uiteindelijk toch nog mee…
De Duitsers en NSB’ers die preventief zijn opgesloten, herkrijgen hun vrijheid. De verduisteringsplicht die al vóór de bezetting gold, blijft gehandhaafd en wordt zelfs uitgebreid. Leerlingen moesten tijdens de korte gevechtsperiode thuisblijven, maar na de capitulatie kunnen ze weer naar school. Op 15 mei verwelkomen NSB’ers de eerste Duitse eenheden in de hoofdstad. Een dag later trekt een deel van deze militairen de regio binnen. Zaandam krijgt een bezettingsmacht van vijfhonderd man. Aanvankelijk bekijken de meeste inwoners de nieuwkomers met een mengeling van nieuwsgierigheid en wantrouwen. Wanneer de keurig geklede militairen zich blijken te gedragen, netjes hun rekeningen betalen en soms zelfs schoorvoetend contact zoeken, verdwijnt een deel van de argwaan. Misschien valt het uiteindelijk toch nog mee…
‘Oranje en Nederland’
In de toch al weinig monarchistische Zaanstreek steekt het velen dat de koningin en haar familie zijn uitgeweken naar Engeland. Uitgerekend de socialistische burgemeester Joris in ’t Veld neemt het voor hen op. ‘Oranje en Nederland horen bij elkaar’, spreekt hij op 21 mei tijdens de opening van een tehuis voor militairen. Bijna tussen neus en lippen door spreekt hij de hoop uit dat het Duitse ‘garnizoen weer zo spoedig mogelijk verdwijnt’. Het leidt tot een tegenreactie van de NSB: ‘Deze hele redenering is een voorbeeld van recht praten wat krom is.’ De bezetting is nog geen week oud, maar het begrip ‘verzoening’ blijkt al uit sommige woordenboeken te zijn verwijderd.