In 2020 publiceerde ik De Zaanstreek in oorlogstijd. Dit 156 pagina’s tellende boek bevat bijna tweehonderd, veelal unieke foto’s waarop zowel de aanloop naar als het verloop van de Tweede Wereldoorlog valt te zien. De elf hoofdstukken die de geselecteerde foto’s en hun bijschriften inleiden, plaats ik nu op Mei tot Mei. Het boek De Zaanstreek in oorlogstijd is voor €24,95 verkrijgbaar via Stichting Uitgeverij Noord-Holland en uiteraard bij de boekhandel.
Deel 10: Bevrijding.
Op de late avond van 4 mei 1945 negeert in Assendelft een man de spertijd. Dol van vreugde rent de vijftiger het Noordeinde op. Bijna twee jaar lang heeft hij zich daar verscholen. ‘Beste buren, wij zijn bevrijd, ik ben een jood en heet Nan Stranders’, roept hij. Behulpzame handen duwen een piano uit zijn onderduikadres. Stranders neemt er achter plaats en speelt het concert van zijn leven.
‘Beste buren, wij zijn bevrijd, ik ben een jood en heet Nan Stranders’
Wapens neergelegd
Een dag later bevestigt Strijd, het gezamenlijk nieuwsbulletin van de ondergrondse Zaanse bladen, Stranders’ gelijk: ‘Vanmorgen om 8.00 uur zijn alle wapens neergelegd.’ De avond tevoren heeft de BBC bekendgemaakt dat de Duitse troepen in Nederland, Denemarken en het noordwesten van Duitsland hebben gecapituleerd. Hitler is dood, Berlijn ingenomen, het Duizendjarig Rijk geschiedenis.
Bevriende militairen zijn nog in geen velden of wegen te zien, maar in de ochtend van 5 mei gaan voorzichtig de eerste rood-wit-blauwe vlaggen uit. De voordien uit zijn stad verbannen burgemeester In ’t Veld keert per fiets terug naar het Zaandamse stadhuis en hervat zijn werk. Andere Zaanse ambtgenoten volgen zijn voorbeeld. Hun ‘foute’ evenknieën belanden in de gevangenis. De straten stromen vol met feestvierders. Ondanks de lege magen wordt er gezongen en gedanst. Achter gesloten deuren wachten angstige NSB’ers af wat de toekomst hen brengt.
Spanningen
De machtsoverdracht gaat gepaard met spanningen. In Zaandam melden zich twee vrachtauto’s vol gewapende Duitse militairen bij het hoofdkwartier van de Binnenlandse Strijdkrachten. Het dreigt tot een confrontatie te komen. Pas wanneer duidelijk wordt dat de Duitsers op zoek zijn naar een veilige verblijfplaats klaart de lucht. Op de Gedempte Gracht klinken schoten. Dronken Duitse mariniers vuren er met hun wapens in de lucht. Ook dat loopt uiteindelijk met een sisser af.
De Binnenlandse Strijdkrachten popelen om aan de slag te gaan.
De Binnenlandse Strijdkrachten, in de Zaanstreek bijna zeshonderd mannen en vrouwen sterk, popelen om aan de slag te gaan. Ze krijgen van het geallieerde opperbevel te horen dat ze moeten wachten. Er lopen nog Wehrmachtsoldaten over straat en een confrontatie is in niemands belang. Pas op 7 mei mag de BS alsnog aan het werk – blauwe overall aan, een band met het woord ‘Oranje’ om de arm. Een dag later beginnen ze met de arrestatie van collaborateurs en andere mogelijke oorlogsdelinquenten. Onder hen bevinden zich ook enkele vrouwen en meisjes die op hardhandige wijze van hun haren zijn ontdaan. Plaatsgenoten hebben deze ‘moffenhoeren’ onder handen genomen. De wraakacties houden op als de BS-commandant laat weten ‘dat het kaalscheren van hoofden van vrouwen die zich met de vijand hebben afgegeven achterwege dient te blijven’.
Onderduikers
Op 8 mei worden de eerste geallieerde militairen in de Zaanstreek verwelkomd. De bevrijding is een feit, het lot van vele duizenden Nederlanders in het buitenland nog onzeker. Enkele honderden joden hebben hun Zaanse schuilplaatsen verlaten, na zich vaak jarenlang verborgen te hebben gehouden. Een verzetsman die hun namen registreert, noteert dat er alleen al in Koog aan de Zaan en Zaandijk ‘wel zo’n 70’ ondergedoken joden waren. Maar wat is er gebeurd met hun naar concentratiekampen gedeporteerde familieleden? Leven de afgevoerde politieke gevangenen nog? En hoe zal het zijn met de duizenden jonge mannen die als dwangarbeiders aan het werk gingen in het buitenland?