In 2020 publiceerde ik De Zaanstreek in oorlogstijd. Dit 156 pagina’s tellende boek bevat bijna tweehonderd, veelal unieke foto’s waarop zowel de aanloop naar als het verloop van de Tweede Wereldoorlog valt te zien. De elf hoofdstukken die de geselecteerde foto’s en hun bijschriften inleiden, plaats ik nu op Mei tot Mei. Het boek De Zaanstreek in oorlogstijd is voor €24,95 verkrijgbaar via Stichting Uitgeverij Noord-Holland en uiteraard bij de boekhandel.
Deel 4: Alledag.
Er is tussen september 1944 en mei 1945 gebrek aan alles; voedsel, kleding, brandstof, tabak, transportmiddelen. Wat resteert gaat veelal clandestien en voor woekerprijzen over de toonbank. De zoektocht naar eten en kolen wordt voor veel mensen een dagelijkse kwelling.
Er is tussen september 1944 en mei 1945 gebrek aan alles.
Daar ziet het in de zomer van 1940 nog niet naar uit. ‘Het bedrijfsleven herstelt zich’, weet het Algemeen Handelsblad al op 16 mei. De wederopbouw vraagt veel grondstoffen, de bezetter eveneens. De verbindingen met de vrije wereld, van Groot-Brittannië tot ‘ons Indië’, zijn weliswaar doorgesneden, maar dat wordt aanvankelijk gecompenseerd door de enorme behoeften in zowel het eigen land als in het Derde Rijk. De Zaanse industrie kan daarin deels voorzien. Papierfabriek Van Gelder begint in Wormer met het maken van verduisteringspapier, waarmee ramen kunnen worden afgeschermd. Er gaat hout van Bruynzeel naar het gebombardeerde Rotterdam (en later ook naar Kamp Westerbork). Maar ook Zaanse verf van Pieter Schoen naar de Wehrmacht. Sommige bedrijven dingen enthousiast naar leveranties voor de nieuwe machthebbers, andere proberen daar ver van te blijven. De meerderheid doet haar best om vooral door te gaan met wat ze voor de oorlog ook al deden. Het is schipperen, zowel voor de tegen- als de voorstanders van het heersende regime.
Avondklok
De avondklok zorgt voor lange nachten. Lichtbeperkende maatregelen dompelen ze ook nog eens onder in volledige duisternis. Veel producten zijn op de bon, maar na enig wachten in de rij voor de winkel nog wel verkrijgbaar. Naarmate de Duitse krijgskansen keren, groeien de tekorten. Zelfs in de van voedingsindustrie vergeven Zaanstreek. Ook de andere goederen raken op. Het gebruik van surrogaten – van koffie tot rookwaren –, het dragen van schoenen met houten zolen en het fietsen zonder luchtbanden worden onvermijdelijke ergernissen.
Het verbod op de met ‘negroïde en negristische elementen’ gevulde jazzmuziek wordt wel gehandhaafd.
Bijna dagelijks presenteert het Rijkscommissariaat een verordening. Niet alleen over de distributiemaatregelen, maar ook over het verplichte identiteitsbewijs (de verstrekkende gevolgen daarvan zullen zich even later openbaren), gedeeltelijke alcoholverboden, de arbeidsinzet in het buitenland en het aanmelden voor de Waffen-SS. Duizenden nieuwe spelregels snoeren de toch al relatieve vrijheid verder in en maken het reguliere leven steeds ingewikkelder. De bioscopen bieden afleiding van de dagelijkse problemen. Ze zitten dan ook vaak vol, ondanks de gecensureerde films en het daaraan voorafgaande, met propaganda gevulde Polygoonjournaal. Ook andere uitgaansgelegenheden floreren. Althans, zolang de bediening haar gasten nog eten of drinken kan serveren. Het door de Duitsers afgevaardigde dansverbod wordt massaal genegeerd en om onrust te voorkomen gedoogd. Het verbod op de met ‘negroïde en negristische elementen’ gevulde jazzmuziek wordt wel gehandhaafd.
Gelijkgeschakeld
De persvrijheid is eveneens aan banden gelegd. Dagblad De Zaanlander meldt in juli 1942 dat de markt zo weinig levendigheid vertoont nu de joodse verkopers daar niet langer welkom zijn. De redacteur van dienst belandt prompt in de gevangenis. Door papiergebrek wordt De Zaanlander gedwongen om te fuseren met andere kranten in de provincie. Het gelijkgeschakelde resultaat met de naam Dagblad voor Noord-Holland krijgt een hoofdredactie die het nationaalsocialisme aanhangt. Wie niet van de overvloedige Duitse propaganda afhankelijk wil zijn, moet uitwijken naar illegale bladen of – met een achtergehouden toestel – Radio Oranje.
Steeds duidelijker wordt dat de nieuwe orde leidt tot lege borden. Via voorlichtingscampagnes hoort de bevolking hoe ze de schaarste kan verdelen. In de almaar dunnere kranten verschijnen recepten met suikerbieten en bloembollen (‘De tulpenbollen met wat zout presenteren’). De gaarkeukens, met hun armetierige maaltijden, krijgen steeds meer aanloop. Wie geen geld of ruilmiddelen heeft, begint honger en kou te lijden. De oprukkende geallieerde legers blijven steken aan de oevers van de Rijn. Westelijk Nederland staat een ongekende winter te wachten.