Verhalen over de Tweede Wereldoorlog

De Zaanse bejaarden in Hierden (?)

De Zaanstreek telt tientallen oorlogsmonumenten, variërend van standbeelden tot gedenkplaten. Maar ook buiten de regio zijn Zaanse herinneringen terug te vinden aan de jaren 1940-’45. Zoals in het Veluwedorp Hierden, waar op een plaquette Zaanse bejaarden worden gememoreerd die daar gedurende de bezettingstijd in een kasteel verbleven.

Aan de zijkant van het imposante Hierdense kasteel De Essenburgh hangt een plaquette waarop de bewoners worden genoemd die daar gedurende de oorlogstijd hun dagen en nachten sleten. Tussen ‘Duitse Wehrmacht’ en ‘Herman Göring Divisie’ staat daar de tekst ‘Bejaarden uit de Zaanstreek’. Maar hoe, waarom en wanneer belandden die senioren in dit statige slot?

Bernard Carp

Laten we eerst een blik werpen op Bernard Carp, die zich sinds 1938 de trotse eigenaar van De Essenburgh mocht noemen. Hij combineerde het beheer met het directielidmaatschap van het eeuwenoude likeur- en jeneverbedrijf Lucas Bols. Tijdens de Tweede Wereldoorlog ging het beroemde drankenbedrijf pragmatisch, zo niet opportunistisch te werk. Enerzijds steunde de onderneming c.q. Carp -met name gedurende de tweede oorlogshelft- de illegaliteit. Anderzijds leverde het met grote gulheid flessen alcohol aan de vijand. Het leverde Lucas Bols miljoenen guldens omzet op.

Bols

In 1948 oordeelde het Amsterdamse Tribunaal dat Bols ‘veel meer aan de vijand [had] geleverd dan gelet op haar positie nodig was‘. Wie Carps naoorlogse strafrechtdossier doorneemt, ziet dat de drank inderdaad met duizenden liters tegelijk richting Weermacht ging. Het werd met name directeur Carp aangerekend.

Desondanks wist Bernard Carp na de bevrijding de persoonlijke schade beperkt te houden. Wetend dat hem een vervolging te wachten stond, lukte het hem om in 1946 een paspoort te bemachtigen en naar Zuid-Afrika te vluchten. Daar zette hij zijn werk voor de firma Bols voort. Hoe hij, als collaboratieverdachte, aan dat paspoort kwam was een raadsel. De voor de uitgifte verantwoordelijke ambtenaren wezen naar elkaar en de opsporingsdiensten konden, ondanks een stevig onderzoek, geen schuldige traceren.

Bernard ‘Berend’ Carp.

Terwijl Carp in Kaapstad zijn luxe leven continueerde, begon er in Nederland een proces tegen hem. Het leidde er toe dat hij wegens collaboratie bij verstek werd veroordeeld tot drie jaar celstraf, plus een boete van 50.000 gulden. Dat geld betaalde de kasteeleigenaar, in etappes. Uit Zuid-Afrika terugkeren om de rest van zijn straf te ondergaan deed hij echter niet.

Carp

In 1953, toen de Tweede Wereldoorlog wat naar de achtergrond zakte, vroeg en kreeg Carp zelfs gratie. De boete bleef gehandhaafd, maar koningin Juliana zette haar handtekening onder een Koninklijk Besluit dat hem vrijwaarde van verdere vervolging. Bernard Carp zou niet de geschiedenis ingaan als collaborateur-met-strafblad, maar als Olympisch zeiler en succesvol directeur. De royale leveringen aan het nationaalsocialistische regime verhinderden zelfs niet dat Lucas Bols in 1970 het predikaat ‘koninklijk’ verwierf, normaal gesproken een eerbetoon aan bedrijven met een smetteloos blazoen.

De Essenburgh

Terug naar Carps kasteel en de plaquette. In het uitgebreide strafdossier van de kasteelheer is helaas zo goed als niets te vinden over De Essenburgh. Veel verder dan de vermelding dat hij er de eigenaar van was gaat het niet. En dus valt uit de vele honderden justitiële papieren in zijn Nationaal Archief-dossier ook niet op te maken hoe het zat met de Zaanse bejaarden en andere oorlogslogés op het kapitale landgoed.

De Essenburgh.

De Zaanse broers Dick en Joop Wals staken eind 2015 hun licht op bij een dochter van de vrouw die wellicht verantwoordelijk was voor de bejaardenverhuizing naar Hierden. Nel Bruidegom werkte tot 1942 als verpleegster in een Zaandams ziekenhuis. Om welke dat ging leert het Zaanse adresboek van 1941. ‘P.C. Bruidegom’ was gehuisvest in de Frans Halsstraat 29. Daar stond het Gemeenteziekenhuis. Nel Bruidegom werkte er aanvankelijk als leerling-verpleegster, maar kreeg op 22 april  1942 het ‘diploma A (Algemeene ziekenverpleging)’ overhandigd. Vier jaar eerder wist ze al het diploma ‘voor de verpleging van zenuwzieken en zwakzinnigen’ te behalen. Ze was dus een allround-verpleegster.

Noodziekenhuis

Vier maanden na haar diplomering in Zaandam tekende ze een arbeidsovereenkomst in het noodziekenhuis Waterland, dat in Velsen lag. Ze kreeg daar bovendien kost en inwoning en verliet dus de Zaanstreek. Lang bleef ze echter niet in Velsen, dat door de Duitsers werd ontruimd met het oog op een mogelijk geallieerde aanval op de kust. Via een ziekenhuis op de Grebbeberg kwam zuster Bruidegom uiteindelijk terecht in De Essenburgh, dat eveneens als noodverzorgingshuis fungeerde. Ze werd er aangenomen als onder-directrice en had dus promotie gemaakt.

Het werd desondanks een kort uitstapje: na haar verhuizing naar Hierden trouwde Nel Bruidegom met een plaatselijke weduwnaar, Jouk Hop. En gehuwde vrouwen konden een vaste baan als verpleegster of zelfs onder-directrice wel vergeten. Op 16 augustus 1943 ontving ze dan ook van J.F.F. Götz, de directeur van het Bureau Afvoer Burgerbevolking, een bedankje ‘voor uw aan de evacuatie bewezen diensten’.

Brief Ontslagbrief Nel Bruidegom.

Wellicht is in de laatste zin van Bruidegoms ontslagbrief het verband te lezen tussen de ‘bejaarden uit de Zaanstreek’ en De Essenburgh. Zou het kunnen dat zij de ‘evacuatie’ van een groep Zaankanters op leeftijd naar Hierden had geregeld? Of is er op die ver na de oorlog aangebrachte plaquette een fout gemaakt, en betrof het in werkelijkheid senioren uit bijvoorbeeld het door de Duitsers ontruimde Velsen?

‘Geëvacueerd’

Het verlossende woord zal waarschijnlijk komen van Harderwijker Martijn Pijnenburg. Deze plaatselijke politicus annex geschiedvorser legt momenteel de laatste hand aan een boek over de geschiedenis van De Essenburgh. Hij laat op de vraag wat de Zaanse bejaarden daar in 1940-1945 deden alleen los dat ‘zij waren geëvacueerd’. “Kort in Hierden, later o.a. in Barneveld.”

Wellicht dat in zijn boek ook uitsluitsel komt over onderstaande personen, in 1943 gefotografeerd bij De Essenburgh. Het zouden joodse onderduikers zijn, die er enkele weken een schuilplek vonden.

(Collectie J. Bak.)
(Collectie J. Bak).

We wachten het boek af. Wie in de tussentijd meer weet te vertellen over bijgaande raadselachtige plaquette of de mensen op de foto’s mag het melden: info@schaapschrijft.nl.

Hierden
De plaquette in Hierden (foto Carel van der Linde).

Waardeer dit artikel!

Als je dit artikel waardeert en dit wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan! Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand te houden.

ValutaBedrag





Plaats een reactie

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.