Nadat twee Zaandamse verzetsstrijders in mei 1943 het Gewestelijk Arbeidsbureau in de as legden, verhuisde wat er resteerde van de inboedel naar een nieuwe locatie in de Stationsstraat, het kantoor van Houthandel v/h William Pont. Op 13 januari 1945 blies het verzet ook dat Zaandamse gebouw op. De aanslag verliep alleen niet helemaal zoals gepland.
‘In de lucht gevlogen’
‘Gisteren is het Arbeidsbureau in Zaandam in de lucht gevlogen.’
‘Gisteren is het Arbeidsbureau in Zaandam in de lucht gevlogen’, schreef de Koogse verzetsman Dick Daalder op 14 januari 1945 in zijn dagboek. ‘Er werkten tien Duitsers aan het samenstellen van een lijst van mannen die voor de arbeidsinzet in aanmerking kwamen. Nu de bevolkingsregisters weg zijn, heeft men de lijsten van de ziekenfondsen genomen, waarop ook vrijwel alle mannen voorkomen. Het schijnt de bedoeling geweest te zijn om deze lijst te vernietigen door het opblazen van het gebouw terwijl er met de lijst gewerkt werd.’

Bom met tijdmechanisme
Het Arbeidsbureau ging inderdaad de lucht in, zij het niet helemaal op de beoogde wijze. Een Zaandamse commandant van de Gewestelijke Sabotageafdeling, Jan Dekker, kreeg het verzoek om een bom met tijdmechanisme te maken. Hij zette samen met machinist Mar Tjaden het explosief in elkaar. De instructies daarvoor haalden ze uit een Engelstalig boek. De benodigde grondstoffen kwamen uit een wapenopslag in de puddingfabriek van de Zaanse firma Homburg.

Nico van de Giesen
‘Ik heb hem de explosieven in de toiletruimte overhandigd.’
Toen ze klaar waren stopten de mannen de tijdbom in een aktetas. Op vrijdagmiddag 12 januari haalde het Zaandamse Knokploeglid Nicolaas Maria van de Giesen – hij had tot 1942 bij het Arbeidsbureau gewerkt – de tas op, die het voorgaande etmaal in de Parkstraat was bewaard door een familielid van Mar Tjaden. Daarna fietste Van de Giesen naar het inmiddels gesloten kantoor in de Stationsstraat. Eerder had hij met zijn voormalige collega Roelof Westerneng afgesproken dat hij de finale handeling zou verrichten. Nico van de Giesen: ‘Die oud-collega was inderdaad alleen achtergebleven en ik heb hem de explosieven in de toiletruimte overhandigd. De tas is vervolgens door hem in de kluis van het gebouw geplaatst.’

Verbijstering
Van de Giesen: ‘De bom was afgesteld op vrijdagavond laat en de zaak leek dus geregeld. Zaterdagmorgen 13 januari bleek tot onze grote verbijstering dat er niets was gebeurd. Paniek en zenuwtoestanden natuurlijk, omdat je verder niets kon doen. Na lang wachten op de Stationsstraat is de bom toch nog om 12.00 uur die ochtend geĆ«xplodeerd, met het bekende resultaat. Enkele bij het bureau werkende mensen werden helaas gewond.’
De explosie, die overigens een uur eerder plaatsvond dan Van de Giesen dacht, verwondde inderdaad meerdere personen. Jeanne Booms, die even verderop in de Stationsstraat woonde en bij het Arbeidsbureau werkte, haalde haar bewusteloos geraakte collega Rink van Fucht uit het gebouw. Daarbij raakte ze zodanig gewond dat ze naar het ziekenhuis moest. Ook een tweede werkneemster belandde in het Gemeente Ziekenhuis. De verwondingen van vier anderen waren van dien aard dat ze thuis konden bijkomen.

Rink van Fucht
Wrang genoeg was assistent-arbeidsbemiddelaar Van Fucht zelf ook actief in de illegaliteit, als lid van de Binnenlandse Strijdkrachten in de zuidelijke Zaanstreek. Vier maanden na de bevrijding zou hij een factuur Ć f 135,25 inleveren bij zijn werkgever voor de schade aan zo ongeveer alle kleding die hij op 13 januari droeg. Nog een jaar later zou hij overigens in het huwelijk treden met de vrouw die hem uit het Arbeidsbureau had geholpen.

Geen represailles
Opvallend genoeg kwam Zaandam er vanaf zonder Duitse represailles.
De gealarmeerde brandweer ‘bluste’ vooral de overgebleven documenten, waardoor ook die onbruikbaar werden voor de bezetter. Door de aanslag was de administratie over de mannen die in aanmerking kwamen voor de Arbeitseinsatz voor de tweede maal verstoord. Opvallend genoeg kwam Zaandam er vanaf zonder Duitse represailles.

Bewoner Parkstraat
De bewoner van de Parkstraat die de bom een etmaal onder zijn bed had bewaard, zal zich nog wel eens hebben afgevraagd wat er was gebeurd wanneer het tijdmechanisme niet uren later, maar juist veel eerder dan gepland zijn werk had gedaan.

Saendenborch
De plek waar het door de explosie volledig verwoeste gebouw stond bleef braak liggen tot de tweede helft van de jaren vijftig. Toen verrees er een nieuw bakstenen bijgebouw. Ook dat is inmiddels afgebroken, net als de naastgelegen bebouwing. Het enorme kantoorpand met de naam Saendenborch – het voormalige UWV-pand – herinnert op geen enkele manier aan de bebouwing die hier ooit stond.
