Het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie bewaart een set oorlogsbrieven waarin ene J. Spreeuw tussen 1942 en 1944 week na week zijn gal spuwt over de Duitse bezettingsmacht. Dapper, maar vooral ook erg riskant. Wie was deze Zaandamse opposant?
Pseudoniem?
Aanvankelijk dacht ik dat J. Spreeuw een pseudoniem was.
Aanvankelijk dacht ik dat J. Spreeuw een pseudoniem was. Niet onverstandig om zijn echte naam te verbergen, gezien de opruiende taal die deze Zaandammer tussen augustus 1942 en eind november 1944 op papier zette. In ietwat gezwollen taal haalt hij 105 blaadjes lang uit naar de nazi’s en hun volgelingen. Zijn – zoals hij ze zelf noemt – ‘brieven in gedachten gericht tot onze verbannen, gevangen, in gijzeling gezette en verdrukte landgenooten’ beginnen standaard met de aanhef ‘Broeders en Zusters in verdrukking’. Waarna er een tirade volgt waarin soms de Zaanstreek en vaker de verstoorde wereldorde aan bod komt.
Vrijdenker
Het NIOD weet dat de auteur een man betreft ‘van plm. 68 jaar, die vroeger werkzaam was op een gortpellerij in de Zaanstreek. (…) Hij is vrijdenker en stamt uit de coöperatieve beweging.’ Uit de verdere tekst valt meer af te leiden over zijn personalia. Zo staat op het eerste blad een adres: ‘Koperm. straat 12 Zaandam’. En wanneer de heer Spreeuw in een van zijn brieven ook nog aanhaalt dat zijn op 20 september 1877 geboren vrouw 65 is geworden, levert de zoektocht naar de schrijver al snel resultaat op. ‘Spreeuw’ is geen schuil-, maar zijn echte naam. Zijn voornaam is Jan, hij kwam op 16 juli 1875 ter wereld in Koog aan de Zaan en woonde in en na de oorlog inderdaad op het Zaandamse adres Kopermolenstraat 12, samen met zijn echtgenote Aafje Gravesteijn. Volgens het Zaanse adresboek uit 1946 was Jan Spreeuw in zijn werkzame leven ‘energiecontroleur’. Hij overleed op 29 januari 1955 in zijn woonplaats.

‘Dictatortje no. zoveel’
Jan Spreeuw uitte zijn woede en frustratie al schrijvend. Daarbij nam hij geen blad voor de mond. Over de nieuwe burgemeester van Zaandam bijvoorbeeld. NSB’er Hendrik Vitters werd in augustus 1942 als zodanig geïnstalleerd, waarna Spreeuw noteerde: ‘Z’n met klem geuite bewering dat Zaandam op NSB-wijze bestuurd zou worden, deed ons in hem zien “Dictatortje no. zoveel”. Hij ging op deze – zijn grooten – dag geen rustige toekomst tegemoet, gelijk ieder die zich verbindt met mensenvervolgers en doders van gijzelaars etc. etc.’
Het is een voorbeeld uit vele. Om te illustreren wat Jan Spreeuw bezighield, plaats ik hieronder een brief van zijn hand over de vervolging van de Zaans-joodse bevolking. Al in het voorjaar wist hij te melden wat hun lot was, op een moment dat veel mensen nog dachten dat het zó erg niet kon zijn. Tussen [ ] heb ik wat correcties en aanvullingen toegevoegd.
‘Marteldood’
Het sinistere boevenstel Rauter en z’n mede-Duitsche-beulsknechten met hun nog boefachtiger Hollandsche satellieten (W.A.-gespuis) beginnen nu eer van hun jodenvervolgingswerk te krijgen.
‘Zaandam, 19-4-’43
Broeders en Zusters in verdrukking,
Het sinistere boevenstel [Hanns Albin] Rauter en z’n mede-Duitsche-beulsknechten met hun nog boefachtiger Hollandsche satellieten (W.A.-gespuis) beginnen nu eer van hun jodenvervolgingswerk te krijgen. Hoe getuigt het van gebrek aan elke grootmoedigheid bij ’tgeen ze gebieden, n.l. dat voor 23 dezer alle joodsche landgenooten zich in Vucht [kamp Vught] moeten vervoegen. Reeds haalden zij na vele anderen Mevr. de Wed. Groen [Marianne Groen-Loonstein] (79 jaar) uit haar familiekring in Amsterdam weg, heden geboden zij aan Mej. Judith Fonteyn [Judith van Thijn] (84 jaar) uit Zaandijk, dat ook zij zich naar Vucht [Vught] moet begeven om met Mevr. Groen en zooveel anderen gewis de marteldood tegemoet te gaan.

‘Schandvlekken’
De schandvlekken Vucht [Vught], Ommen, Westerborgh [Westerbork], St. Michels-Gestel [St. Michielsgestel], Amstelveen, Scheveningen etc. vallen nimmer weer uit te vlakken. En dat rept dagelijks in hun verleugende Pers en op onkiesche en demagogische affiches over de
gemeenheid van Bolsjewisten, Engelschen en Amerikanen. Gespeend van elke kennis der Volksziel van die Landen welke zij tot dusver bezetten, leggen zij in hun zelfverzekerde redevoeringen evenwel de klemtoon op een in hun brein levend ‘Europeesch Pact’, beheerscht en geleid vanuit Berlijn met steun van de Quislings. Hoe kortzichtig!
J. Spreeuw.
N.B. Ook de 2 oudjes Löhwesteyn [Mozes en Martha Löwenstein] uit Zaandam, beiden 94 jaar oud, werden door de laf krankzinnige Neurenbergers verbannen.’

Aanvullende informatie
Tot zover de brief van Jan Spreeuw. Ik heb van hem helaas geen foto’s of aanvullende informatie, anders dan dat hij en zijn echtgenote vier (inmiddels ook allemaal overleden) kinderen hadden. Wie meer weet, kan het desgewenst melden via info@schaapschrijft.nl.