Met de vrijheid in zicht was er in bezet Nederland nog maar één illegale zender in de lucht. En die werd opgejaagd door de nazi’s. In deze driedelige longread de dagboeknotities van marconist Jack Verhagen, die achtereenvolgens in Alkmaar (deel 1), Koog aan de Zaan (deel 2) en Zaandam (deel 3) maandenlang schuil- en zendplaatsen had.

Deel 3: Zaandam

Zaterdag 21/4

Ik ga al vroeg, plusminus 7.15, op weg. De zender wordt opgesteld in een torentje op een niet in gebruik zijnde fabriek, nl. de rijstpellerij Phenix, Oostzijde Zaandam. We zitten bijna 40 m. hoog, kunnen een antenne spannen van 25 m. lengte. De accu’s staan echter nog beneden, evenals het benzineaggregaat. Dus alles is niet in gereedheid. Laat direct beginnen om de 5 accumulatoren van ruim 60 kg. elk de 6 verdiepingen op te werken. Dit doen we met een takel die in de liftkoker hangt. Een cel sneuvelt onderweg en het zuur loopt er uit. Om 9 uur moet ik klaar zijn om met Drna (Hoorn) te werken.

De boel is niet klaar. Om half 10 moet ik met Eindhoven werken. 9 uur 40 is het zover dat ik kan beginnen. Eindhoven is nog aanwezig, het contact is uiterst slecht. De accu’s zijn leeg, bovendien is 1 cel uitgevallen tijdens het transport.

Met veel kunst- en vliegwerk krijg ik een dringend telegram van Eindhoven binnen, kan echter zelf geen bericht weg krijgen met de lege accu’s. Zie nog wel kans om een afspraak te maken voor half 4 vanmiddag. Nu zal het aggregaat moeten tonen wat het waard is. Met veel zweetdruppels en zuchten (van Ampi) wordt met het ding gestart, de zender werkt keurig, maar… oh, de ontvangst!

De mechanische storing als het aggregaat draait is erg, maar de electrische storing doet de deur toe. Geen teken te nemen, hopeloos! De verbinding mislukt grandioos, en dan 10 telegrammen te moeten verzenden!

Vaag, maar aanhoudend zweeft in mijn brein: verplaatsing Alkmaar-Wormerveer, alles is in gereedheid, kom spoedig. Verhuizing Koog a/d Zaan-Zaandam, alles in gereedheid, kom snel. Ben ik misschien te sarcastisch, te veeleisend? Vergeef me dan, ik heb de zaak zo graag perfect in orde. De verplaatsing van Wormerveer naar Agnes Honig in Koog aan de Zaan was snel en áf. Maar daar had niemand zich mee bemoeid, behalve Jan en ik.

Zondag 22/4

“Mensen die bang zijn om ook maar de geringste risico te lopen moeten in deze periode van de oorlog hard worden aangepakt.”

De Heer Klok is inderdaad op Vrijdag j.l. gearresteerd, hij zal opgeborgen blijven zolang als het radiostation in de fabriek gevestigd blijft, zodat hij dus geen gevaar meer betekent. De arrestatie geschiedde meer officieel door de politie, op een gefingeerde beschuldiging van bonnenzwendel! Klok verdient ook niet anders, mensen die bang zijn om ook maar de geringste risico te lopen moeten in deze periode van de oorlog hard worden aangepakt.

De radiodienst van G-11 beleeft heden haar beroerdste dag, 12 telegrammen moeten verzonden worden, en hoe ik ook sein en luister, vloek en goochel, G-18 komt niet. Dit is G-11 nog niet gebeurd, geen verbinding te kunnen krijgen. Collega Jan is vanmorgen weer hier aangekomen en ik ben er blij om, hij heeft veel werk aan het technisch gedeelte.

Deze Zondag was een sofdag, alleen de avond was goed. Agnes had voor een heerlijk dinertje gezorgd, wij gevoelden ons allen echt voldaan, zo’n pre-war-stemming.

Maandag 23/4

De zenuwen zijn tot het uiterste gespannen, ik probeer de gehele morgen Eindhoven te krijgen, het mislukt helaas, het laat zich niet horen. Ik had goede hoop dat G-18 om half 10, mijn gewone verbindingstijd, wel zou roepen – maar neen. Jan en ik werden er stil en prikkelbaar van. Ampi voelde zich verre van lekker, hetgeen wij maar opvatten als een bewijs van medeleven met de ‘ernstige ziekte’ van de hoofdpost G-11.

Heb daarna een bespreking met Rob, stel hem voor een telegram naar Eindhoven te verzenden via G-9 of G-12 en intussen zelf hardnekkig vol te houden om de verbinding te herstellen. De apparatuur is in orde, Eindhoven laat zich echter niet horen, noch om 9.30 noch om 15 uur, onze normale schematijden. G-9 of G-12 zijn niet in de lucht. Ik ga verbeten verder en eindelijk tegen 16 uur, daar komt Eindhoven. Toen was de verbinding snel hersteld en een aantal telegrammen werd overgeseind. Om half 5 moesten we ophouden, want vanaf heden moet de gehele Zaanstreek, wegens de vele sabotagegevallen, om 5 uur binnen zijn. En Jan en ik moeten nog even naar Lagedijk 33 in Koog, Ampi die de gehele dag bij ons is, moet naar Wormerveer.

Het wordt uit dienstoogpunt langzamerhand noodzakelijk dat het H.K. ons in Zaandam onderbrengt en liefst in of dichtbij het radiostation. Ik bespreek dit met Rob. Wij zijn om 5 uur binnen, ’s avonds wordt er op straat nogal geschoten, een moffendemonstratie.

Dinsdag 24/4

De verbinding met Eindhoven is weer als vanouds, veel telegrammen seinen wij over. Met het benzineaggregaat worden de accu’s geladen. Jan heeft met Ampi het ding 2 verdiepingen lager in de fabriek opgesteld, waardoor de mechanische storing opgeheven is. De electrische storing echter niet. Jan werkt de gehele middag door om ook die op te heffen, het gelukt nog niet, hij heeft ook bijna geen materiaal, alles moet met kunst- en vliegwerk gemaakt en bijeengescharreld worden. Ik sein telegram na telegram over en laat in de middag geef ik Eindhoven. Sluiten tot 08.30 morgen.

Even voor 5 uur zijn we binnen. Als note-gaie krijgen we het verhaal over den Heer Klok. Hij heeft n.b. aan de politie bekend dat hij bonnen verhandelde, hoewel de beschuldiging hiervan alleen maar als afleiding diende om hem te kunnen arresteren! Het was volkomen uit de lucht gegrepen. ’t Kan verkeren.

Woensdag 25/4

Jan werkt steeds door om het stationnetje te vervolmaken. Zender en ontvangers staan nu opgesteld in het hoogste punt van de fabriek, n.l. het torenkamertje, een deur geeft toegang tot het platte dak, waarover 2 antennes zijn gespannen. De accubatterij, 36 Volt, staat een verdieping lager en het benzineaggregaat nog een verdieping lager. Vanaf het aggregaat en de accubatterij lopen zware gummikabels door gaten in de plafonds naar de radiohut. Verder hebben we nu een vaatje benzine van 50 l. Twee stoelen en een onmogelijk grote klok uit het kantoorgebouw hebben we naar 6 hoog gehesen en dit vormt vooralsnog het enige meubilair van de radiohut.

Jan probeert met condensatoren en smoorspoelen het aggregaat electrisch te ontstoren, maar dit gelukt niet. Jammer, want nu kunnen we niet met de 130 V. wisselstroom seinen; dus uitsluitend op de omvormer vanaf de accubatterij. Als we seinen of opnemen moet het aggregaat gestopt worden vanwege de enorme inductie. Als wij niet werken, staat het aggregaat bij om de accu’s te laden.

Wij denken en spreken dikwijls over het geriefelijke radiostation in kamer 209 in Alkmaar, van alle gemakken voorzien, altijd schoon, prima voeding en ligging, uit bed in bad enz. Hier zijn we doorgaans smerig als wij thuiskomen. Ons bivak is nog steeds bij Mevr. Honig, het zal ons afvallen als we dit moeten missen – en op den duur zullen wij wel in of bij het radiostation gaan bivakkeren. ’s Middags is het meestal haast je rep je om vóór 5 uur thuis te zijn, soms moeten wij de correspondentie er voor onderbreken.

Vandaag blijven we tussen de middag over op het radiostation, Agnes heeft ons wat brood meegegeven, Ampi heeft een zakje rijst en een fles melk meegebracht. Mevr. Schenk, de vrouw van den fabrieksmachinist, kookt de rijst voor ons, en bovenop het platte dak in de zon eten wij ieder een bord rijst.

Donderdag 26/4

Het wordt een lichtelijk sensationele dag – vanmorgen vroeg fietsenvordering door moffen, bereik langs omwegen het radiostation, op de fiets. De 1e verbinding met Eindhoven, om 8.30, mislukt, men hoort ons niet of bijna niet. De tweede verbinding, om 11.30, was precies omgekeerd, wij hoorden Eindhoven heel zwak, terwijl wij goed hoorbaar waren; lange codetelegrammen gingen over met 1x seinen. De derde verbinding, om 14.30, dreigde te mislukken wegens kortsluiting in de accubatterij, op het laatste moment werd de situatie nog gered en kon ik blijven seinen en ontvangen.

“Ons commando-Noord zou door moffen en landwacht omsingeld zijn.”

Na afloop van de correspondentie kijken Jan en ik de batterij goed na, stellen het geheel op een lichtere plaats op en vernieuwen een aantal contacten en verbindingen. Terwijl we hiermee bezig zijn, komt Faber de fabriek binnen met een boodschap van het H.K. dat wij de uitzendingen moeten staken! Ons commando-Noord zou door moffen en landwacht omsingeld zijn, daar is ook de plaats van het radiostation bekend. Mochten de mensen gearresteerd worden, dan loopt eventueel ons radiostation gevaar, aldus de boodschap van het H.K. via Faber.

De soep wordt zelden zo heet gegeten als zij wordt opgediend – voor het opschorten van de radiodienst voel ik bitter weinig, Jan trouwens ook. Maar orders zijn orders. Nu de gulden middenweg zoeken. Ik laat Faber het volgende bericht coderen: ‘G-11 wegens gevaar tijdelijk gestopt, U blijft uitluisteren op overeengekomen tijden.’ Morgen om 8.30 zal ik dit telegram wegseinen en er dan tevens bijvoegen dat wij Vrijdag om 11.30 ons weer hopen te melden.

So far so good.

Jan krijgt het vanavond in zijn hoofd om zijn lichte zomerbroek uit te wassen en op te persen. Hij komt helaas niet verder dan uitwassen. Met clandestien gekochte zachte zeep wordt de broek bewerkt en grondig verprutst. De beroerd slechte zeep bijt de broek uit, de kleur is niet meer vast te stellen, een regenboog is kleurloos naast de gewassen broek! Poor Jan, rotte luck. ‘Donker verven is de enige oplossing’, zegt Agnes.

Vrijdag 27/4

Om kwart voor 7 de kachel aangemaakt, pap gekookt en met Jan samen ontbeten. Ik ga alleen naar het radiostation, Jan gaat nog even Zaandam in. Krijg al spoedig bericht dat een botsing in ’t Noorden vermeden is, en dat niemand gearresteerd is. Hierdoor vervalt gelukkig de tijdelijke staking van de radiodienst en dat vind ik erg prettig, het is eigenlijk te druk om een poosje te stoppen.

Om half 9 verbinding met Eindhoven, maar na een uurtje begeven de accu’s het en moet ik de verbinding staken tot half 12. Nu kunnen de accu’s twee uur onder lading. We hebben echter geen geluk vandaag, het aggregaat laat zich niet vermurwen, het is bijna half 11 als het ding eindelijk starten wil. Om half 12 kan ik nog 2 telegrammen wegseinen en daarna is het weer afgelopen met onze power.

Om half 3 is het nog beroerder, geen teken is er uit de zender te krijgen, Eindhoven roept gedurende een kwartier, doch ik kan helaas niet antwoorden. Jan zou vanmiddag naar Alkmaar gaan tot Zondag, maar met het oog op de vele moeilijkheden laat ik Ampi naar Jan fietsen om hem nog een dag hier te houden. Beroerd dat de verbinding stagneert, nu juist enige dringende telegrammen voorhanden zijn.

We zoeken onze 4 ‘beste’ accu’s bij elkaar en zetten die onder lading, dan moeten we morgenochtend kunnen werken. Ampi blijft vanavond in de fabriek en zal tot plusminus 10 uur laden en dan morgenochtend om 6 uur het aggregaat weer aanzetten. Het is te gevaarlijk om de gehele nacht door te laden, het aggregaat maakt te veel lawaai – patrouillerende moffen enz.

Het laatste nieuws van den Heer Klok: hij heeft bekend met bonnen gezwendeld te hebben, doch het is tot hem doorgedrongen dat de werkelijke reden zijner arrestatie een heel andere is. In tranen betuigt hij zijn spijt en wil, als men hem vrij laat, ergens onderduiken ver van de fabriek af, hij zal absoluut zwijgen. Kort en goed, de politie laat hem een stuk tekenen, hij moet volkomen zwijgen en bij overtreding hiervan zal hij zwaar worden gestraft! Hij wordt hierop vrijgelaten.

Zaterdag 28/4

De acculeiding is om een of andere mysterieuze reden een fiasco, de gehele batterij is volkomen ontladen. Wij slepen snel enige accu’s bij elkaar die nog een beetje bruikbaar zijn en ik slaag er toch nog in de vroege verbinding te maken. Daarna met man en macht de gehele batterij nagezien en onder lading gezet.

’s Middags is het weer hopeloos mis, alle accu’s ontladen zich doodleuk in plaats van te laden. Ik houd het er nu op dat de zaak omgepoold is, Jan is naar Alkmaar gegaan tot Zondag of Maandag. Ik slaag er in de batterij, d.w.z. een gedeelte van de batterij, weer onder lading te zetten, maar ook dit is van korte duur, want om 4 uur is alle benzine verbruikt. Om 5 uur moeten we binnen zijn, dus veel tijd is er niet. Ampi gaat op benzine uit en als hij er in slaagt iets te bemachtigen, dan zal hij vannacht weer in de fabriek blijven en doorladen tot 10 uur en 6 uur ’s morgens weer beginnen. Rob zal morgenochtend om 8 uur een geladen 12 V. accu brengen.

Om half 5 ga ik naar huis, morgen weer vroeg op. Agnes vertelt dat er geruchten gaan van een Duits capitulatieaanbod aan Engeland en Amerika – niet Rusland, hetgeen natuurlijk prompt werd afgewezen. We weten niet of het gerucht op waarheid berust, maar we worden zo enthousiast dat Agnes haar enige blikje ham er aan waagt. Ik duik in de kelder en wij eten heerlijk brood met ham. Wat een dorst krijg je daarvan!

Zondag 29/4

Ik kan de verbinding met Eindhoven nog in stand houden, het verkeer is niet erg druk gelukkig. Rob brengt een 6 V. accu en wij lenen er ook een van den fabrieksmachinist. Benzine is er nog niet, dus wij kunnen nog niet bijladen.

“Mussolini is ter ziele – van de doden niets dan goed en R.I.P. gaat hier niet op.”

Ik heb een rustige middag, alleen op het radiostation. Jan is naar huis en Ampi is half ziek. De geruchten omtrent capitulatie houden aan, het is moeilijk om de juiste berichten te weten te komen, maar dat we dicht bij het einde zijn, is wel duidelijk. Mussolini is ter ziele – van de doden niets dan goed en R.I.P. gaat hier niet op -, de rest zal wel volgen.

Agnes inspecteert haar ‘blik’voorraad en ik zal ‘supper’ een blik kippenbouillon openmaken. Per vergissing maak ik een blik kip in gelei open, zodat wij onverwacht een buitengewoon supper krijgen! De oorlog is haast afgelopen, never mind de kip.

Maandag 30/4

Nog geen benzine, maar nog wel verbinding. Krijg bericht dat de benzine vanmiddag gebracht zal worden, dan gaan we morgen weer laden. Er worden 2 mud aardappelen, 2 kg. vet en 10 kg. peulvruchten besteld, dit zullen wij opslaan voor het geval dat wij dag en nacht in de fabriek moeten huizen.

Jan komt vanmiddag weer terug uit Alkmaar en zal dan verder de zorg voor de accu’s enz. op zich nemen en nogmaals trachten om rechtstreeks met de wisselstroom van het aggregaat te zenden. Het zou wel prettig zijn als dat zou gelukken. Overigens een rustige dag, veel regen en hagel, nog steeds om 5 uur binnen zijn.

“Prijsvraag: hoe wordt men commandant van een Hunnenstadje?”

Ellendige rotmoffen, tot het laatst tonen zij hun ware Hunnenaard. Nog even, dan komen zij zelf onder de hiel, wat zullen ze dan lief en zoet zijn! Oh, wat haat ik ze! Prijsvraag: hoe wordt men commandant van een Hunnenstadje?

Dinsdag 1/5

Vandaag de Sovjetvlag op het ex-Duitse Rijksdaggebouw in Berlijn. Wij verwachten eigenlijk iedere dag een algehele capitulatie. Voedselpakketten bij Rotterdam, Den Haag en Leiden.

Het laden van onze accubatterij gaat nu uitstekend, de verbinding is vlot, wij zenden 7 lange berichten over voor Gewest 12 naar Eindhoven. Verder komt er die dag niets meer. Het is overal even stil, alles in afwachting.

Woensdag 2/5

Totaal geen verkeer met Eindhoven, op de schematijden wisselen wij steeds qru [Betekent: ‘Heeft u nog een bericht voor mij?]. Jan hoort vertellen dat er een telefoonverbinding bestaat tussen bezet Nederland en bevrijd Nederland, dat zou natuurlijk het uitblijven van de telegrammen verklaren. Jan en ik overwegen kansen om bij de N.B.S. te kunnen blijven, naar Indië te gaan of terug naar P.T.T. Voor dit laatste voelen wij geen van beiden erg veel, de promotie is zo traag. Naar Indië gaan lijkt ons wel. Wie weet, we wachten maar rustig af.

Hitlers dood wordt heden bekendgemaakt, het maakt over het algemeen weinig indruk. Het naderend einde van het radiostation G-11 gaat mij en Jan eigenlijk veel meer aan ’t hart.

Het om 5 uur binnen zijn voor de Zaanstreek vervalt vanavond, het wordt n.l. 9 uur! Wij maken er geen gebruik van, alle huisgenoten zijn even rustig. Tomorrow is another day.

Donderdag 3/5

Vandaag is er voor het eerst geen verkeer met G-18. Overigens is er interessant nieuws te over. Zwermen vliegtuigen brengen voedsel naar Amsterdam, Alkmaar en andere plaatsen. De laagvliegende toestellen zijn een krachtige en machtige demonstratie. Er gaan al veel geruchten omtrent capitulatie, het kan ook niet ver af meer zijn.

Op het radiostation worden toch nog de 2 mud aardappelen, wat vet en peulvruchten bezorgd, voor het geval dat wij ter plaatse moeten bivakkeren.

Vrijdag 4/5

Er is weer enig radioverkeer met Eindhoven, we laden onze accubatterij wat bij. Rob brengt het nieuws dat het gehele H.K., inclusief de radiodienst, na de capitulatie naar Alkmaar zal vertrekken. Vraag aan Rob of hij ons eerstdaags aan den Overste, den Commandant en de andere heren van het H.K. wil voorstellen. Merkwaardig, zo lang samengewerkt zonder elkaar persoonlijk te kennen.

De berichten melden nu de capitulatie, die echter morgenochtend om 8 uur zal ingaan. Wij brengen de avond gezellig door bij de buren van Agnes, vieren de komende bevrijding op bescheiden schaal.

Zaterdag 5/5

Ontvangen van de radiodienst van G-18 een telegrafische gelukwens met de bevrijding, moeten hen echter melden dat wij helaas nog niet bevrijd zijn. Voor ons geval gaat het slow, but very very sure. Weer massa’s vliegtuigen met voedselpakketten aanwezig; en geleidelijk hoewel aarzelend verschijnen de vlaggen, het fiere rood-wit-blauw, het trotse nationale oranje, later zien we ook hier en daar de Union-Jack, de Stars and Stripes en de Rode vlag. ’s Middags en ’s avonds is er al een deinende menigte in Zaandam, overal feestvreugde en oranje.

Zenden vandaag nog een lang telegram van het A.H.K., een der laatste? Ik gevoel in mijzelf toch een lichte teleurstelling, het einde komt niet met een knal.

Zondag 6/5

Ondanks het weinige verkeer zetten wij de radiodienst op de oude getrouwe voet voort. ’s Middags maken wij kennis met den Overste en verschillende andere heren van het H.K. Onze commandant de populaire Heer ‘de Lange’, [Henri Joachim de Bijll Nachenius], de heer G. Honig e.a. bezoeken het radiostation in de toren van het gebouw Phenix. Er zal een foto van gemaakt worden.

Ik moet eerlijk bekennen dat de waarderende woorden van den Overste en den Heer ‘de Lange’ voor onze radiodienst Jan en mij goed doen. Wij hebben zo lang in stilte en geheimzinnigheid moeten werken. Wij zijn blij nu eens voor het voetlicht te verschijnen.

“Maandenlang was G-11 de enige zender van bezet Nederland.”

Eigenlijk kan ik hiermede het dagboek van ons radiostation sluiten met de voldoening, de trotse voldoening, dat wij, Jan en ik, iedere dag onze verbinding met Eindhoven hadden, ondanks Duitse peilstations en radiowagens die fel op de zender van G-11 geaasd hebben. Twee Duitse peilstations met radiowagens gingen in de strijd tegen G-11 tegen de grond, nl. Dirkshorn en Marquette bij Heemskerk. Maandenlang was G-11 de enige zender van bezet Nederland, bijna alle andere gewestelijke zenders zijn gevallen. En nu, nu is alle gevaar voorbij, G-11 kan rustig seinen, voor deze laatste dagen opereren wij vanuit het H.K. in het P.T.T.-gebouw te Zaandam.

Maandag 7/5

Ik draag het beheer van de radiozender enz. over aan Jan, hij zal de zaak blijven voortzetten zolang dit nog nodig is. Ik blijf ter beschikking van den Overste en den Commandant, en beleef dientengevolge machtig interessante dingen. De ontvangst van de eerste Canadezen op het stadhuis was overweldigend. Van alle zijden kwamen complimenten voor den Overste en den Commandant over de organisatie en het optreden van de B.S. in G-11.

De nu volgende dagen zijn druk en rumoerig en hiervan de indrukken vast te leggen is haast ondoenlijk. 10 Mei was weer een prachtdag. De Canadese Generaal Suttie te Bergen N.H. had onzen Overste uitgenodigd om enige militaire zaken met hem te bespreken. De Overste, de Commandant en ik werden toen per Canadese Jeep naar Bergen gereden. Het was een zegetocht. Langs de gehele route groetende, zingende en juichende mensen. In Heiloo was het phenomenaal, honderden schoolkinderen blokkeerden de passage en juichten het gezelschap hartelijk toe.

De ontvangst op het Canadese hoofdkwartier in Bergen was ook zeldzaam hartelijk en gastvrij. Na enige gezellige uren in de officieren-sociëteit werd er gedineerd en daarna volgde de bespreking met den Canadesen Generaal Suttie. Ook hij bracht den Overste hulde voor de voorbeeldige organisatie in zijn gewest. Met 2 wagens gingen wij terug naar de Zaanstreek om deze unieke dag te besluiten met een prettig samenzijn ten huize van den Commandant.

Op 11 Mei volgde de verhuizing van het gewestelijk Hoofdkwartier van Zaandam naar Alkmaar. In colonne vertrok de gehele staf en om half 3 vond de officiële ontvangst plaats in ons nieuwe Hoofdkwartier, waarna zo spoedig mogelijk met alle lopende werkzaamheden een aanvang werd gemaakt.

Onze zender maken we weer bedrijfsklaar, veel zal er echter niet meer van gevergd worden, het apparaat heeft vele diensten aan de B.S. bewezen. En hiermede kan ik de lotgevallen van het radiostation en de bezetting besluiten. Het was een hoogst interessante tijd, machtig mooi.

Naschrift

Toen ik op 2 Mei memoreerde dat Jan noch ik gaarne naar P.T.T. terug wilden gaan, meenden wij dit. In gedachten zagen wij de combinatie Jan en Jack op een kuststation, liefst in Indië, en dan als chef ieder op zijn eigen terrein.

Het liep anders, Jan is nog bij de B.S. en weet nog niet zeker wat de toekomst zal brengen. Ik kreeg goed nieuws uit een hoek waarvan ik het niet verwachtte, van P.T.T. Eerlijk gezegd had ik het uit een andere hoek verwacht. P.T.T. bevorderde mij in rang en gaf mij een baan waarnaar ik verlangd had.

Augustus 1945.
Jack