Verhalen over de Tweede Wereldoorlog

De hechte verzetsbanden tussen Urk en de Zaanstreek

Tijdens de oorlog liepen er heel wat verzetslijntjes tussen het gereformeerde vissersdorp Urk en de ‘rode’ Zaanstreek. Toeval?

De oplettende beschouwer van het digitale Joods Monument Zaanstreek zag het wellicht: de gemeente Urk wordt daar meermalen genoemd. Op de site urkinoorlogstijd.nl is het omgekeerde zichtbaar: daar duikt met enige regelmaat de Zaanstreek op. Waar komt die band tussen twee toch bepaald niet gelijkgeaarde gebieden vandaan?

De eerste Zaans-Urkse verknoping in oorlogstijd wordt zichtbaar op 12 mei 1940.

De eerste Zaans-Urkse verknoping in oorlogstijd wordt zichtbaar op 12 mei 1940. Het is de derde dag dat de Nederlandse krijgsmacht weerstand biedt aan de nazistische overweldigers. De Urker vissersvloot krijgt deze Pinksterzondag de opdracht om het IJsselmeer over te steken en voor anker te gaan in het Noordzeekanaal tussen Zaandam en Amsterdam. Op die manier, zo denkt de Nederlandse legerleiding, kan worden voorkomen dat er Duitse watervliegtuigen landen nabij de Amsterdamse haven. De schepen liggen er nog als op 14 mei de bemanning van een Britse torpedojager de aan het kanaal gelegen Petroleumhaven grotendeels verwoest en zo voorkomt dat de daar opgeslagen olievoorraad in vijandige handen valt. De Urker boten lopen geen averij op. Na de capitulatie van de Nederlandse krijgsmacht kunnen de schippers hun bezit ophalen bij de Amsterdamse visafslag en terugvaren naar de thuisbasis.

14 mei 1940. Urkers botters op het Noordzeekanaal. Links pakhuis De Vrede in de Zaandamse Achtersluispolder, rechts de in brand gestoken Petroleumhaven in Amsterdam.

Dat de Urker vissersvloot in de meidagen van 1940 aan de grens van Zaandam dobberde, was een toevallige samenloop van omstandigheden. Dat geldt minder voor latere gebeurtenissen. (Oud-)inwoners van het tijdens de oorlog slechts 4500 inwoners tellende Urk – toen nog onderdeel van Noord-Holland – duiken meermalen op in Zaanse verzetsverhalen. In veel gevallen kenden en hielpen ze elkaar.

Joodse onderduikers

De verhalen over een aantal joodse onderduikers in de Zaanstreek geven enig inzicht in de banden met het vissersdorp aan het IJsselmeer. Zo verborg de in Urk geboren Grietje Diepersloot-Romkes samen met haar echtgenoot meerdere joden in haar Zaandijker woning. Zowel het Amsterdamse echtpaar Leefsma en hun dochter Jos als hun jonge plaatsgenoot Robbie Kleemann vonden er gastvrijheid. Pieter ten Napel uit Urk bracht Jacob Kropveld onder bij zijn broer Hendricus, die in Wormerveer woonde. Het drie leden tellende gezin Van Moppes kreeg langdurig onderdak bij diverse leden van de in Urk geboren en getogen, maar inmiddels eveneens in Wormerveer wonende familie Kramer.

De Wormerveerders Miena (1884) en Klaas Kramer (1880) in Urker outfit (K. Kramer).

De naam Kramer komen we ook elders tegen. In Zaandijk woonde de voormalige Urkse Annetje Koomen-Kramer. Samen met haar man gaf ze in Zaandijk ruim anderhalf jaar onderdak aan Leo Querido. En dan was er ook nog Betje Rachel Levin. Zij werd in februari 1944 van haar Zaanse onderduikadres overgebracht naar Urk, door de daar wonende Harmen Kramer. Al die (gereformeerde) verzetsstrijders – ze hielpen vaak ook nog niet-joodse vluchtelingen – waren ongetwijfeld familieleden van elkaar.

Harm Gerssen

De ‘wilde’ verzetsgroep Koog-Bloemwijk pleegde overvallen, deed pogingen om collaborateurs te liquideren en roofde bonkaarten en persoonsbewijzen uit overheidsgebouwen.

Het bleef niet bij het huisvesten van opgejaagden alleen. De eerder genoemde Urker Harmen Kramer was familie van de Koogse visboer Harm Gerssen (1912). Ook die groeide op in Urk, maar als jongeling verhuisde hij naar de Zaanstreek. Hij maakte sinds 1943 deel uit van de ‘wilde’ verzetsgroep Koog-Bloemwijk. Die pleegde overvallen, deed pogingen om collaborateurs te liquideren en roofde bonkaarten en persoonsbewijzen uit overheidsgebouwen. In het najaar van 1943 haalden enkele groepsleden neergekomen geallieerde vliegers op uit onder meer Urk en Kampen. Bij die laatste actie was Gerssen de spil. Hij stond ook in nauw contact met de Zaandijkse politieman Joop Keijzer. Die, op zijn beurt, leidde de hulp aan joodse onderduikers in zijn directe omgeving. Van wie er dus enkele terechtkwamen bij de bovengenoemde helpers.

Harm Gerssen.

Er liep dus een lijntje tussen de familie Kramer en Harm Gerssens verzetsgroep Koog-Bloemwijk. Een tweede lijntje is zichtbaar bij de familie Ten Napel. Zoals gezegd kreeg de joodse Amsterdammer Jacob Kropveld in Wormerveer onderdak bij Hendricus ten Napel (Urk, 1895). Dat er in Wormerveer een bijna-naamgenoot woonde, Hendrikus ten Napel (1923), zal ook geen toeval zijn geweest. Om aan de Arbeitseinsatz te ontkomen, dook Hendrikus onder bij familie in Urk. In augustus 1944 werd hij daar gearresteerd en via kamp Amersfoort gedeporteerd. Hij stierf op 27 november 1944 in gevangenschap.

Een ander waarschijnlijk familieverband betrof Jacob Kropveld. Het enige joodse gezin in Urk had dezelfde achternaam. Hun dorpsgenoot Jan Mars bood hen een onderduikplek aan in de Zaanstreek, in een schuur van een oom. Israel Kropveld bedankte echter voor het aanbod. Hij, zijn vrouw Hendrika en hun dochter Lea werden in 1943 in Sobibor vermoord.

Doodstijdingen

De doodstijdingen bleven niet beperkt tot de familie Kropveld en Hendrikus ten Napel. Harm Gerssen (wiens oma ook een Ten Napel was) werd in januari 1944 als gevolg van verraad opgepakt en een maand later ter dood veroordeeld. De in Krommenie wonende, maar 22 jaar eerder in Urk geboren Klaas van Veen, werd gearresteerd als deelnemer aan de April-meistaking bij de blikfabriek in zijn woonplaats. Hij stierf op 13 juli 1944 in Dachau.

Jacob Willemszoon raakte hij tijdens de bezetting betrokken bij het communistisch verzet.

Er was in het concentratiekamp nog een sterfgeval met een Zaans-Urkse achtergrond. Jacob Willemszoon kwam op 15 februari 1894 ter wereld in Urk. Medio jaren twintig verruilde hij de visserij voor een Zaanse fabriek. Hij verhuisde met zijn eveneens Urker echtgenote naar Zaandam. Daar raakte hij tijdens de bezetting betrokken bij het communistisch verzet; een flinke overstap voor de van huis uit gereformeerde ‘Jakke’ Willemszoon. In zijn conservatieve geboortedorp liep hij dan ook niet te koop met zijn politieke voorkeur. Hij bezorgde in Zaandam onder meer illegale blaadjes. Eind november 1943 werden Jacob Willemszoon en tientallen andere communisten verraden door hun wraakzuchtige Zaandamse partijgenote Franci de Munck-Siffels. Via verschillende andere kampen belandde Willemszoon in Neuengamme, waar hij in januari 1945 het leven liet.

Jacob Willemszoon.

Sterke band

Er zijn twee belangrijke redenen voor de sterke band tussen de Zaanstreek en Urk. De eerste betreft de armoede in het vissersdorp aan het begin van de twintigste eeuw. Veel Urkers solliciteerden daarom bij de opkomende industrieën aan de Zaan. Sommigen zouden nooit meer terugkeren naar hun geboortegrond.

De tweede reden had eveneens te maken met de Zaanse werkgelegenheid. Op 8 april 1929 brak er in Zaandam een houtwerkersstaking uit. De getroffen werkgevers ronselden werkwillige arbeiders in streng-christelijke plaatsen als Urk en Harlingen. Een deel van deze stakingsbrekers, ‘ballen gehakt’ in de Zaanse volksmond, bleef na de in oktober 1929 verlopen werkweigering achter in de Zaanstreek.

Dat Klaas van Veen, vermoedelijk de zoon van zo’n stakingsbreker, vijftien jaar later als gevolg van zijn deelname aan een staking het leven liet, kan als een cynische speling van het lot worden beschouwd. Wellicht belandde via de houtwerkersstaking ook Harm Gerssen in de Zaanstreek (de archieven geven hierover nog geen openheid van zaken). Jacob Willemszoon woonde voor deze werkonderbreking al drie of vier jaar in Zaandam en had dus een andere achtergrond. Een aantal van de meestal zo gezagsgetrouwe Urkers gooiden, zo bewijst ook de hulp aan onderduikers, tussen 1940 en 1945 de kont tegen de krib. Ze zagen de nazistische machthebbers niet als het wettig gezag, maar bleven achter het uitgeweken huis van Oranje staan. Principieel als ze waren, bleef er daarom maar één optie over: verzet.

Waardeer dit artikel!

Als je dit artikel waardeert en dit wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan! Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand te houden.

ValutaBedrag





Plaats een reactie

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.