Een bewoner van de Oud Heinstraat 14 in Zaandijk speelde tussen juli 1944 en mei 1945 een opmerkelijke rol. Hij was vertrouwensman van NSB-bestuurders, maar ook van het verzet. En hij misbruikte zijn positie om op grote schaal geld te verduisteren. Ruim een ton maar liefst, de grootste financiële fraude die de Zaanstreek kende tijdens de bezetting.

Kastekort

Direct na de bevrijding, op 7 en 8 mei 1945, constateerden de van hun onderduikadressen naar het raadhuis van Zaandijk teruggekeerde burgemeester A.H. van Gelderen en adjunct-gemeentesecretaris J. Vesseur dat de gemeentefinanciën niet in orde waren. De beide verantwoordelijke ambtenaren, J.A. Steen en Bernardus Antonius (‘Ben’) ten Thij, werden gearresteerd. Er ging een uitgebreid onderzoek van start.

Het kastekort bleek uiteindelijk ruim ƒ100.000,- groot.

Veroordeling

Het kastekort bleek uiteindelijk ruim ƒ100.000,- groot (omgerekend naar nu een kleine €500.000,-). Ten Thij werd voor verduistering van ƒ80.000,- aangeklaagd. De rechtbank in Haarlem veroordeelde hem tot twee jaar gevangenisstraf. Van het geld werd niets teruggevonden. J.A. Steen kon zich vrijpleiten. De pogingen van burgemeester Van Gelderen en gemeentesecretaris Vesseur om het tekort te verhalen op de NSB-burgemeester P.S. Volkers leverden uiteindelijk maar weinig op. Het ministerie van Binnenlandse Zaken weigerde om Zaandijk dit begrotingstekort kwijt te schelden. Tot diep in de vijftiger jaren moest de gemeente daarvoor bloeden en het verduisterde geld op de begroting zelf aanzuiveren.

Zaandijk onder NSB-bestuur

De belangrijkste feiten op een rij.
In mei 1944 weigerde burgemeester Van Gelderen een opdracht van de NSB-commissaris van de provincie Noord-Holland A.J. Backer om enkele tientallen arbeiders aan te wijzen voor spitwerk ten behoeve van de kustverdediging in IJmuiden. Hij dook onder. Van Gelderen werd vervangen door een NSB-man uit Amsterdam: P.S. Volkers. De toenmalige gemeentesecretaris J.H. van der Goes weigerde eveneens om de opdracht uit te voeren. Daarop zorgde Volkers dat het hoofd Sociale zaken, C. Brinkman, onder dwang en toezicht van een fanatieke NSB-man (D. van der Togt), namen uit het bevolkingsregister haalde en aan Van der Togt gaf. Van der Goes en Brinkman weigerden mee te werken en doken daarop ook onder.

Kamp Vught en Amersfoort

Alleen J. Vesseur, de adjunct-gemeentesecretaris, bleef over. Hij wilde op dat moment nog niet onderduiken, want hij had een gezin met vier jonge kinderen. Ook hij weigerde echter om mee te werken, vroeg om ontslag en bleef thuis. Volkers liet hem door de NSB-commissaris van Zaandam, Willem Ragut, van huis ophalen, maar Vesseur bleef weigeren. Hij werd daarop gearresteerd en naar kamp Vught gebracht en later naar kamp Amersfoort. Nadat Vesseur in september 1944 werd vrijgelaten, dook hij alsnog onder.

Nadat Vesseur in september 1944 werd vrijgelaten, dook hij alsnog onder.

Ambtenaar uit Almelo

Het gevolg was dat in mei 1944 de gehele top van het Zaandijkse gemeentebestuur was verdwenen. Er werd daarom met spoed gezocht naar een ervaren vervanger. Die werd via NSB-contacten gevonden in Almelo. Ben ten Thij kwam in juli 1944 in dienst bij de gemeente Zaandijk als hoofd Sociale zaken. In september 1944 werd hij ook de leider van de Evacuatiedienst in Zaandijk. Hij was door negatieve ervaringen in Twente sterk gekant tegen de NSB.

Ten Thij had goede referenties en was een charmante man. Hij was jong, 32 jaar, maar met zijn kennis en ervaring als gemeenteambtenaar in Almelo en Tubbergen precies geschikt voor Zaandijk. Om zijn collega in Zaandijk uit de problemen te helpen, had de toenmalige NSB-burgemeester van Tubbergen hem aangewezen. Ten Thij was onbekend in de Zaanstreek en hij verving de ondergedoken ambtenaren. NSB-burgemeester P.S. Volkers en NSB-gemeentesecretaris M. de Boer werden zijn directe bazen.

Buurman van het verzet

Al kort na zijn aanstelling kwam Ten Thij in contact met het verzet in Zaandijk. Lena H.M. Keijzer-Smeets schreef daarover in 1945 naar de advocaat van Ten Thij. Zij was onder meer betrokken bij het huisvesten van joodse onderduikers. Keijzer had aan hem te danken dat ze in haar huis aan de Oud Heinstraat 18 kon blijven wonen toen haar man was vastgezet. Volgens haar leverde Ten Thij in de maanden daarna persoonsbewijzen en trouwboekjes aan het verzet.

In oktober 1944 verhuisde Ten Thij van een kamer in Wormerveer naar de Oud Heinstraat 14. Hij kon volgens zijn eigen getuigenis zelf de vingerafdrukken van de onderduikers bij zijn buren in de Oud Heinstraat afnemen en hen via het raadhuis vervalste persoonsbewijzen bezorgen.

Evacuatiecommissie

Als leider van de Evacuatiedienst had hij direct contact met Jan Dirk Vis en Lena Keijzer-Smeets, die in de Evacuatiecommissie zaten. Zij gaven door op welke adressen onderduikers zaten, zodat Ten Thij ervoor kon zorgen dat daar geen evacuées werden ondergebracht.

Schakel tussen verzet en bestuur

Burgemeester Volkers wist van Ten Thijs informatiewerk voor het verzet. Volkers had hem zelfs gevraagd om bij een affaire met neergehaalde en door de illegaliteit verborgen geallieerde vliegers, in september 1944, contact op te nemen met het verzet om aan te geven dat het de Duitsers ernst was met represailles.

Jan Dirk Vis, in die tijd de leider van de samenwerkende verzetsgroepen in Zaandijk, vermeldde in brieven dat zowel Ten Thij als Volkers belangrijk was bij het tijdig leegruimen van zes huizen die als represaille voor een bomaanslag op het spoor in oktober 1944 door de Duitsers in brand werden gestoken.

Bevolkingsregister

Rond het weghalen door het verzet van het bevolkingsregister in Zaandijk, met Kerstmis 1944, gebeurden twee opmerkelijke dingen. De verzetsstrijders hadden per ongeluk niet alleen het register, maar ook geldtrommels meegenomen uit de kluis. Die werden ongeopend teruggegeven aan burgemeester Volkers. Daarnaast waren er wel zegels voor persoonsbewijzen, maar bleken de lege persoonsbewijzen te zijn vergeten. Die leverde Ten Thij later aan bij Jan Dirk Vis.

Ten Thij had het vertrouwen van het verzet én van de NSB-burgemeester.

Ten Thij had het vertrouwen van het verzet én van de NSB-burgemeester. Hij functioneerde als schakel tussen beide partijen. Hij vond zijn rol dermate belangrijk dat hij tijdens zijn proces wegens de door hem gepleegde fraude, in november 1945, dacht daardoor strafvermindering te zullen krijgen.

Huwelijk

Ten Thij kon blijkbaar goed omgaan met iedereen, want bij zijn huwelijk in februari 1945 was burgemeester Volkers de trouwambtenaar. Gemeentesecretaris De Boer en gemeenteontvanger Steen waren de getuigen bij het huwelijk.

Ton verdwenen

Ben ten Thij was hoofd Sociale zaken. In die hoedanigheid vervalste hij handtekeningen en verduisterde hij zodoende geld uit de uitkeringenkas. Maar dat leverde toch nog te weinig op voor een ruime levensstijl en uitgaan met zijn nieuwe liefde en familie in Amsterdam. Hij maakte daarom ruim gebruik van de mogelijkheid om bij het Evacuatiebureau in Alkmaar voorschotten van ƒ15.000,- of ƒ25.000,- op te halen, die hij niet in de boeken verwerkte. Ook maakte hij bewust een chaos van de administratie.

Direct op 7 mei 1945, de eerste werkdag na de bevrijding, constateerde Vesseur dat er mogelijk fraude was gepleegd. Ten Thij werd aangehouden. De arrestatie was volgens hem niet terecht, omdat hij belangrijk verzetswerk had gedaan en met het geld twee grote gezinnen in Amsterdam had geholpen om door de Hongerwinter te komen, inclusief ziekenhuisopnames van een zieke schoonmoeder. Hij rekende op een voorwaardelijke straf. Uit het politieonderzoek kwam echter naar voren dat hij onvoldoende de consequenties van zijn daden inzag en dat hij met het geld flink had gefeest in Amsterdam.

Verrast

Van de fraude door Ten Thij was het verzet niet op de hoogte.

Van de fraude door Ten Thij was het verzet niet op de hoogte. Zij hadden nooit geld van hem ontvangen. Ook de burgemeester, de gemeentesecretaris en de gemeenteontvanger zeiden dat zij totaal verrast werden door de fraude, omdat zij Ten Thij volledig hadden vertrouwd en hem nooit hadden gecontroleerd. De rechter strafte zwaar: twee jaar in de Haarlemse Koepelgevangenis, zonder mogelijkheid van vervroegde vrijlating.

Veroordeling Volkers

Na de oorlog werd ook burgemeester Volkers veroordeeld. Hij kreeg twee jaar in het strafkamp in Schoorl. Bij de veroordeling van Volkers speelde de fraude geen enkele rol. Ook een antisemitische rede die hij in 1943 had geschreven als NSB-instructeur werd daar niet bij betrokken. Volkers beweerde dat hij die rede wel had geschreven, maar deze nooit had uitgesproken.

Bij zijn proces in 1947 stond centraal dat hij enkele mensen had laten arresteren en deels verantwoordelijk was voor het onvrijwillig naar Duitsland zenden van mensen voor de arbeidsdienst. Er waren meer dan tien brieven geschreven, ook door verzetsmensen uit Zaandijk, waarin werd gemeld dat Volkers veel goede daden had verricht en in de Hongerwinter alles deed om voedsel voor de bevolking te leveren. Een vrijspraak zat er desondanks niet in.

Mislukte terugvordering

Toen Volkers vastzat in Schoorl spanden Van Gelderen en Vesseur een procedure aan bij de Raad voor het Rechtsherstel. Zij kregen gedaan dat de voormalige NSB-burgemeester aansprakelijk werd gesteld voor het tekort van de gemeente Zaandijk, omdat hij onvoldoende toezicht had gehouden. Ze hadden verwacht dat Volkers over voldoende vermogen beschikte om een aanzienlijk deel van het tekort terug te halen. Volkers bezat namelijk een zestal huizen in Amsterdam en was in 1942 door zijn broer uitgekocht uit het loodgietersbedrijf dat zij samen hadden. Daardoor noemde Volkers zich in de oorlog al financieel onafhankelijk en dachten Van Gelderen en Vesseur dat zij van hem veel geld konden terugkrijgen voor de gemeente.

Pijn voor de begroting

Uiteindelijk is Volkers’ faillissement uitgesproken, in 1949. De afwikkeling daarvan drie jaar later leverde Zaandijk slechts ƒ11.000,- op. In 1947 weigerde het ministerie van Binnenlandse Zaken het Zaandijkse verzoek te honoreren om het onder de NSB-burgemeester ontstane tekort kwijt te schelden. Toen bleek dat de vordering op Volkers geen verlichting bracht en ook de verzekering maar een klein deel afdekte, besloot de gemeenteraad in 1952 dat het resterende bedrag van ƒ80.000,- in de begroting in vijf jaar moest worden afgeschreven. Pas na afloop van het begrotingsjaar 1957 kon de fraudeaffaire worden afgesloten.

In 1947 weigerde het ministerie van Binnenlandse Zaken het ontstane tekort kwijt te schelden.

Volkers was na zijn straf ook zijn financiële onafhankelijkheid kwijt en overleed in 1967 in Amsterdam, 76 jaar oud. Ben ten Thij verhuisde na zijn gevangenisstraf naar Amsterdam en kreeg met zijn vrouw twee zoons. Hij overleed op 42-jarige leeftijd in 1955. Van Gelderen en Vesseur bleven tot hun pensionering in de jaren zestig burgemeester en gemeentesecretaris in Zaandijk.

Het artikel is geschreven door de jongste zoon van Ben, Fon ten Thij, op basis van archiefonderzoek in het Provinciaal Archief in Haarlem, het Gemeentearchief Zaanstad in Zaandam, het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie in Amsterdam en het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging dat bij het Nationaal Archief in Den Haag ligt.