De ambtelijke en bestuurlijke reacties op de Februaristaking varieerden. Maar zo inschikkelijk als de architect van Uitwaterende Sluizen in Noord-Holland kwam ik niet eerder tegen.
Massaal protest
Wanneer in met name Noord-Holland honderdduizenden mannen en vrouwen in februari 1941 het werk neerleggen, broeden de nazi’s op sancties. Het massale protest tegen de jodenvervolging dient de kop ingedrukt te worden, al is het maar om toekomstige demonstraties te ontmoedigen. En dus volgen er maatregelen.
Het massale protest tegen de jodenvervolging dient de kop ingedrukt te worden, al is het maar om toekomstige demonstraties te ontmoedigen.
‘Tuchthuis’
De opperbevelhebber van de Weermacht in Nederland, Friedrich Christiansen, laat al op 26 februari via een ‘Bekanntmachung/Kennisgeving’ weten dat hij in reactie op de daags tevoren uitgebroken staking het gezag in Noord-Holland heeft overgenomen. Ook beveelt hij de werkzaamheden te hervatten en af te zien van politieke activiteiten. Het oproepen tot staking zal worden bestraft ‘met tuchthuis van ten hoogste 15 jaar’. Daar blijft het bij. Zo krijgt bijvoorbeeld het gemeentebestuur van Zaandam – de stad waar verhoudingsgewijs misschien wel de meeste mensen het werk neerleggen – te horen dat samenscholingen verboden zijn, evenals een verblijf op straat na half acht ’s avonds.
‘Zoengeld’
Nadat de Februaristaking met harde hand wordt neergeslagen, volgt de straf. Amsterdam, Hilversum en Zaandam krijgen – naast andere maatregelen – torenhoge boetes (‘zoengeld’) opgelegd. De nazi’s willen ook weten wie er aan de werkonderbrekingen meededen. De meeste bedrijven houden zich op de vlakte. De gemeente Zaandam geeft bij monde van de burgemeester een (incomplete) lijst door van ondernemingen waarvan het personeel de straat op ging. Namen van stakers noemt hij niet. Voor zover mij bekend doen ook de andere Zaanse werkgevers dat niet.
Gedienstig
Zo gedienstig is de architect van het Hoogheemraadschap van Uitwaterende Sluizen in Kennemerland en West-Friesland wel. Na een telefoontje van de ‘Regeeringscommissaris van de gemeente Zaandam’ (SDAP-burgemeester Joris in ’t Veld is op 4 maart 1941 ‘mit sofortiger Wirkung’ ontslagen en vervangen door de fanatieke NSB’er annex ‘regeringscommissaris’ Cornelis van Ravenswaay) gaat het Hoogheemraadschap onmiddellijk aan de slag.
In een brief aan ‘den H.E.G. [‘hoogedelgeboren’] Obersturmführer Müller’ meldt Hoogheemraadschapsarchitect Ype Schuitmaker welke ‘sluisknechts’ gestaakt hebben.
In een brief aan ‘den H.E.G. [‘hoogedelgeboren’] Obersturmführer Müller’ meldt Hoogheemraadschapsarchitect Ype Schuitmaker welke ‘sluisknechts’ van de Wilhelmina- en Oude Sluis in Zaandam op 26 februari 1941 het werk gestaakt hebben. Het zijn er negen. Ter completering voegt Schuitmaker bij elk van hen het aantal dienstjaren toe.
Verzachtende omstandigheden
De architect voert nog wel verzachtende omstandigheden op. De werkonderbreking van zijn collega’s vond plaats ‘op aandrang van het reeds in staking zijnde fabrieks- en gemeentepersoneel’. Ze hebben eerst nog de in de sluis liggende boten geschut. ‘De schepen varend in dienst van de Duitse Weermacht zijn op de dag van de staking, met medewerking van de sluismeester, op normale wijze de sluis gepasseerd.’ Verder zijn ze alert gebleven op onregelmatigheden en vernielingen, was er een achterwacht aanwezig en zijn ze op 27 februari meteen weer aan de slag gegaan ‘toen alle andere bedrijven nog in staking waren’.
Salaris
Ype Schuitmaker besluit zijn brief met het vragen van ‘de uiterste clementie’ indien het tot bestraffen komt. De Obersturmführer op de Amsterdamse Herengracht, waar zich de SD-/SIPO-Aussenstelle bevindt, kan tevreden zijn over de betoonde hulp. Of dat ook geldt voor de genoemde werknemers van het Hoogheemraadschap is me onbekend. Ik vermoed echter dat ze, net als de andere ambtenaren, zijn gestraft met de inhouding van een maand salaris. Dankzij of ondanks de brief van hun baas Schuitmaker.
De nederigheid die in deze brief tentoon wordt gespreid botst een beetje met de kracht van Truus Mengers bronzen eerbetoon aan de Zaanse Februaristakers. Het is te vinden in Zaandam. Pal naast het sluizencomplex waar het Hoogheemraadschap sinds jaar en dag de scepter zwaait.