Verhalen over de Tweede Wereldoorlog

De Februaristaking in de Zaanstreek. 6: het verslag van boekhandelaar Willem Brinkman

Samen met Geke van de Kamp en Sander Wegereef schreef ik in 2017 het boekje De Februaristaking in de Zaanstreek (het is nog verkrijgbaar). De centrale hoofdstukken en een toegift zijn nu ook online te lezen. Hier het slot, over het verslag van de grootste werkonderbreking die de Zaanstreek ooit kende door een latere Zaanse verzetsman.

Enkele dagen na de Februaristaking legde de Zaandamse boekhandelaar Willem Brinkman zijn ervaringen tijdens deze massademonstratie vast. Het is een zeldzame getuigenis van het grootste Europese volksprotest tegen de jodenvervolging, door een man die kort daarna een provinciale hoofdrol zou spelen binnen de Landelijke Organisatie voor hulp aan onderduikers (LO) en daarbij het leven zou laten. Hier het integrale stuk zoals Brinkman het op papier zette.

Willem Brinkman.

“Zaandam, 26 Februari 1941.

Een veelbewogen dag!
In aansluiting op en in navolging van de in Amsterdam uitgebroken stakingen ten gunste van de Joden, heeft het personeel van schier alle bedrijven ook in Zaandam het werk neergelegd. Ook vele winkelzaken zijn gesloten. Zelfs de Zaanse Boekhandelaren hebben, middels de voorzitter K. Blees, telefonisch afgesproken vandaag vanaf 1 uur de zaken te sluiten. Hierbij heb ik mij aangesloten uit de overweging, dat een weliswaar korte, maar unanieme staking een gesloten en massale demonstratie geeft van het gevoelen van het Ned. Volk, dat in zo hoge mate de terreurdaden der bezettende Overheid tegen de Joden afkeurt.

Februaristakers op de Dam in Zaandam, 25-2-1941 (E. Schaap).

Reeds in de vroege morgenuren heerste er een drukte van belang. Groepen ‘stakers’ trokken door de straten en wekten anderen op het werk neer te leggen. Aan bomen en schuttingen waren gestencilde pamfletten aangeplakt, welke openlijk het volk aanspoorden het voorbeeld van Amsterdam te volgen. Deze opwekkingen vonden een gewillig oor. In tegenstelling met de ernst en de spanningen, die anders bij stakingen plachten aanwezig te zijn, werd nu in een bijna feestelijke stemming het werk neergelegd en vond dit bij de burgerij algemene instemming.
Later op de dag, toen de ‘staking’ zo goed als unaniem was, kwam er meer onrust onder de menigte en zocht deze hun gevoelens van afkeur en haat te bekoelen op de aanhangers van de NSB, welke hiertoe gerede aanleiding gaven, door zich zelfs in uniform op straat te begeven. Het valt hierbij niet te miskennen, dat in de eigenlijke opzet en bedoeling der ‘staking’ een element naar buiten kwam, welke weliswaar latent direct aanwezig was, maar dat nu toch grotere gevaren met zich meebracht, n.l. bewuste ordeverstoring om daarmede de bezettende macht te treffen.

Gemeentearchief Zaanstad.

Kringhuis

Het rumoer concentreerde zich voornamelijk om en nabij het kringhuis der NSB en de woningen van enkele vooraanstaande leden dezer beweging. Van twee gevallen van molest zijn wij getuige geweest; het eerste toen M.[enne] Bos was geslagen en onder politiegeleide naar [het] bureau werd gebracht. Het tweede geval betrof een in uniform geklede NSB’er [Jan Teunis Kalkhuis], die voor een stel achtervolgers vluchtte, doch vlak voor ons huis [hoek Westzijde/Gedempte Gracht] werd getekkeld en toen werd geslagen en geschopt.

Links, onder het bord met de tekst ‘Copieerinrichting’, de winkel annex woning van Willem Brinkman.

De politie trad zeer rustig op (en kalm) en voerde geen enkele charge uit. Alleen toen het huis van M. Bos op de Czaar Peterstraat en dat van diens schoonvader [Willem Rolle] met klinkers werd bekogeld, waarbij uit den aard der zaak geen enkele ruit heel bleef, moest zij handelend optreden. Doch eigenlijk geschiedde dit niet door onze eigen politie, maar door de Grüne Polizei, welke inmiddels was gearriveerd en met geladen geweer op auto’s door de stad kruisten. Vanzelfsprekend bracht de komst dezer Duitse politie grote opschudding. Naar alle zijden stoof de menigte uiteen. In winkels, portieken en stegen zochten de mensen hun heil. Ook aan mijn winkeldeur werd angstig getikt om open te doen voor een juffrouw die, hevig ontdaan, een plaats in kantoor kreeg.
Als bewijs dat deze Grüne Polizei een gevreesde bende is, is het ongemotiveerd gebruikmaken van de vuurwapens omstreeks half vier, bij welke schietpartij een jonge man [Jan Keijzer] van omstreeks 20 jaar in de slagerij van Kluft door een kogel in de keel dodelijk werd gewond.

Jan Keijzer (foto H. van Langelaar) en de kogel die hem doodde.

’t Was dan ook geen wonder, dat in een minimum van tijd alle drukte van de straat was verdwenen en een ieder zo gauw hem dit mogelijk was, zijn woning trachtte te bereiken.
Hierbij bleef het echter niet.

Straf

De eerste straf voor de ‘plaatsgehad hebbende onregelmatigheden’ werd de burgerij nader bekendgemaakt door raambiljetten, waarin werd medegedeeld dat het tot nader order verboden was zich na 7,5 uur ’s avonds op straat te begeven. De volgende dag werd dit uur verlaat tot 8,5 uur, doch tevens verscherpt met de bepaling, dat het ten strengste verboden was zich in de open lucht te bevinden en dat deuren en vensters gesloten moesten zijn. Bij niet opvolging dezer bevelen zou van de vuurwapens gebruik worden gemaakt. Dit bevel werd om begrijpelijke redenen stipt opgevolgd, zodat na genoemden tijd in de stad een doodse stilte heerste.

De tweede straf die de gemeente Zaandam werd opgelegd en welke twee dagen later werd bekendgemaakt, was ook niet mals. Niet minder dan een half millioen gulden boete moest binnen één week betaald worden (Amsterdam kreeg 15 millioen en Hilversum 2,5 millioen gulden te betalen). Het bedrag dezer boete moest binnen 6 weken worden gevorderd van ingezetenen die meer dan Fl. 10.000,- inkomen per jaar genieten.

Ontwapening NSB

Omtrent de duur van de ‘staking’ was geen uniforme afspraak gemaakt. Vele bedrijven hadden het werk slechts voor een middag onderbroken, doch op andere bedrijven heerste meer een geest van verzet, dat tot uiting kwam in het opstellen van enkele eisen welke in het algemeen hierop neerkwamen:
1e. beëindiging van de Jodenvervolging en terugbrenging van de weggevoerde Joden.
2e. ontwapening van de NSB.
Om het stakingseffect te vergroten werden in bepaalde branches comité’s gevormd, welke door middel van circulaires trachtten een zo groot mogelijke eenheid te bereiken. Echter, de avondbladen publiceerden reeds Duitse proclamaties waarin werd bevolen Donderdag het werk te hervatten op straffe van ernstige dwangmaatregelen. Vooral ten aanzien van vitale bedrijven waren deze in uitzicht gestelde maatregelen zeer ernstig en werd zelfs bij weigering met den doodstraf gedreigd.
’t Is dan ook niet te verwonderen dat aan menig voornemen het verzet te bestendigen en uit te breiden alvorens aan hun eisen werd voldaan, geen gehoor werd gegeven en Donderdagmiddag om 1 uur zo goed als in alle bedrijven het werk weer werd hervat. Wel bleef de Grüne Polizei in Zaandam gestationeerd, doch van enig volksoploopje of opstootje was geen sprake meer.

Trouwens, naar mijn mening moest deze z.g. ‘staking’ slechts het stempel van een massale demonstratie dragen, waardoor de bezettende Overheid op ondubbelzinnige wijze werd verstaan gegeven, dat het Nederlandse volk voor zijn grondwettelijke vrijheid van ras en geloof in de bres sprong en de daden van geweld en vrijheidsberoving, alleen op grond van ras-verschil, ten strengste afkeurde. Een scherper en verstrekkender verzet, waarbij de bedoeling voorzit de Duitse weermacht te schaden, zou uit de aard der zaak in de eerste plaats ons volk zelf treffen. Daarbij komt de ongetwijfeld strenge reactie van de Duitsers, waartegen ons volk weerloos is en dat uiteindelijk, en dan onder veel moeilijker omstandigheden, zou moeten bukken. Voorts geloof ik niet dat het principieel is verantwoord aan een dergelijke ordeverstoring mede te werken of te tolereren. Daarbij moeten wij bedenken, dat het volksdeel dat een dergelijke onrust stimuleert en er daadwerkelijk aan meedoet, in vele gevallen uit geheel andere -en dan ook revolutionaire- motieven handelt.

W. Brinkman”

Waardeer dit artikel!

Als je dit artikel waardeert en dit wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan! Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand te houden.

ValutaBedrag





1 gedachte over “De Februaristaking in de Zaanstreek. 6: het verslag van boekhandelaar Willem Brinkman”

  1. Ik ben stilletjes wel trots om de moed om voor Joodse mensen op te komen tijdens de februari staking door de Zaankanters. Jammer, dat niet overal in Nederland is gestaakt. Het zou een mooi sein geweest zijn aan het Nazi bewind.

    Beantwoorden

Plaats een reactie

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.