In mei 2015 vertoonde de NTR een documentaire over Michel Velleman, alias Ben Ali Libi. Deze joodse goochelaar belandde in 1943 in de gaskamer van Sobibor. In het archief van het Zaanlands Lyceum vond ik documenten over een optreden in Zaandam, in november 1940.
Michel Velleman (Groningen, 5-1-1895/Sobibor, 2-7-1943) werd meer dan een halve eeuw na zijn dood uit de vergetelheid gehaald dankzij een ontroerend gedicht van Willem Wilmink. Het begint met de volgende zinnen.
Op een lijst van artiesten, in de oorlog vermoord,
staat een naam waarvan ik nog nooit had gehoord,
dus keek ik er met verwondering naar:
Ben Ali Libi. Goochelaar.
Met een lach en een smoes en een goocheldoos
en een alibi dat-ie zorgvuldig koos,
scharrelde hij de kost bij elkaar:
Ben Ali Libi, de goochelaar.
Toen vonden de vrienden van de Weduwe Rost
dat Nederland nodig moest worden verlost
van het wereldwijd joods-bosjewistisch gevaar.
Ze bedoelden natuurlijk die goochelaar.
Het gedicht waarmee Willem Wilmink Ben Ali Libi een tweede, postume carrière bezorgde is mijns inziens het hartbrekendst voorgedragen door Joost Prinsen. Velleman was overigens minder een scharrelaar dan Wilmink vermoedde. Hij trad als ‘humoristisch goochelaar’ op voor onder andere Prins Hendrik en de Duitse oud-keizer Wilhelm. Sinds de jaren ’20 woonde hij met zijn vrouw en twee kinderen in Amsterdam, eerst op de Biesboschstraat 7 en per 1 april 1940 op het Merwedeplein 59, een paar deuren voorbij Anne Frank en haar familie. Er zijn slechts enkele bewegende beelden van hem bewaard gebleven, van een optreden in 1937 bij Vroom & Dreesmann in Breda.
Velleman was minder een scharrelaar dan Wilmink vermoedde.
Zaanlands Lyceum Vereniging
Zolang het kon bleef Velleman ook in de oorlog doorgaan met goochelen. Toen hij vanaf november 1941 op last van de bezetter de hoofdstad niet meer mocht verlaten, ging hij werken voor de Culturele Afdeling van de Joodsche Raad. Een jaar eerder mocht hij nog wel rondreizen en zo kwam het dat hij op zaterdagmiddag 9 november ook Zaandam bezocht.
Op 16 oktober 1940 had Rob Kluyver, de secretaris van de Zaanlands Lyceum Vereniging (de welbekende Klaas Woudt was er op dat moment de voorzitter), een brief naar Michel Velleman gestuurd. Was die bereid om op 9 november in het Zaandamse ‘Ons Huis’ – dat op de Gedempte Gracht stond -, zijn kunsten te vertonen? De ZLV vierde namelijk die dag het 40-jarig bestaan. Dat was hij, schreef Velleman een kleine week later terug. “De prijs van mijn optreden is Dertig Gulden (Fl. 30,-) alle kosten inbegrepen. Een succesvolle middag is bij voorbaat verzekerd.” Ook op papier bleef hij in zijn rol, want de zwierige ondertekening luidde ‘Prof: Ben-Ali-Libi’.
De jubileumviering ging van start met een grote receptie waar zelfs de burgemeester van Zaandam acte de présence gaf. Na de receptie met de genodigde bobo’s in de Lyceum-aula aan de Westzijde haastten de leerlingen zich naar ‘Ons Huis’. Om 2.30 uur begon daar het feestgedeelte. Het evenement werd luister bijgezet met een optreden van de Rhythm Aces, die de muziek voor hun rekening namen. En met een komische goochelshow van Ben Ali Libi.
Machteloos
De Jodenhaat werd in die dagen al openlijk gepropageerd, zoals onder meer blijkt uit de ‘ariërverklaring’ die de lyceumdocenten enkele weken eerder hadden moeten tekenen. De paar joodse leraren die de school had zouden twaalf dagen na het lustrumfeest hun ontslag krijgen. Klaas Woudt in zijn memoires: “Wij voelden ons machteloos maar wilden op z’n minst onze betrokkenheid uiten. Tegen beter weten in dreigden we met een schoolstaking. Rector Oosterhuis wond zich daarover onmatig op. Wij wisten bij voorbaat dat we voor een verloren zaak vochten, maar waarom mochten we zelfs onze verontwaardiging niet uiten? Met een beetje meer tact zou de schoolleiding ons protest hebben begrepen als een machteloze poging onze betrokkenheid en sympathie te tonen. In plaats daarvan was baas Oosterhuis alleen bang, bang voor de gevolgen van ons protest.”
Heel veel optredens zou Michel Velleman na zijn bezoek aan Zaandam niet meer verzorgen. Het net rond de joodse bevolking werd steeds strakker aangehaald. Dat Velleman met zijn gezinsleden nog vrij lang in Amsterdam kon blijven was te danken aan zijn werkzaamheden voor de Joodsche Raad. Maar op 20 juni 1943 was het geluk op. Tijdens een razzia werd het echtpaar Velleman van huis gehaald en afgevoerd naar Westerbork. Ze bleven er ruim een week en belandden toen op de transportlijst naar Sobibor, samen met 2395 andere slachtoffers (onder wie het drie personen tellende Zaandamse gezin De Kromme). Daar eindigde hun leven op 2 juli in de gaskamer.
“Hij ruste in vrede, God hebbe zijn ziel.”
En altijd als ik een schreeuwer zie
met een alternatief voor de democratie
denk ik: jouw paradijs, hoeveel ruimte is daar
voor Ben Ali Libi, de goochelaar.
Voor Ben Ali Libi, de kleine schlemiel,
hij ruste in vrede, God hebbe zijn ziel.
2 gedachten over “Ben Ali Libi op het Zaanlands Lyceum”
Heel bijzonder…Bedankt voor de mail
Dank voor je reactie op mijn stukje over Ben Ali Libi. We kunnen deze geschiedenissen niet genoeg herhalen.