De aanslag op het Arbeidsbureau van Zaandam, in de nacht van 20 op 21 mei 1943, behoort tot de spectaculairste acties van het Zaanse verzet. In het navolgende etmaal werden er opvallend veel foto’s gemaakt van de gevolgen.

Bakkerschool

Door het Gewestelijk Arbeidsbureau in de as te leggen, maakte het Zaanse verzet het een stuk lastiger om Zaanse arbeiders naar Duitsland te sturen. Het in de volksmond als ‘Bakkerschool’ bekendstaande gebouw brandde volledig uit. Daarmee verdween ook de gemeentelijke administratie van potentiële dwangarbeiders. In dit artikel beschrijf ik deze gewaagde actie en de betrokkenen.

Door het Gewestelijk Arbeidsbureau in de as te leggen, maakte het Zaanse verzet het een stuk lastiger om Zaanse arbeiders naar Duitsland te sturen.

Vuurzee

Hoewel de levensgevaarlijke brandstichting in het grootste geheim door een klein groepje werd voorbereid en fotograferen in 1943 – ook door materiaalgebrek – bepaald geen usance meer was, zijn er verrassend veel beelden bewaard gebleven van de vuurzee en de naweeën. Wat ik kon vinden, heb ik hieronder geplaatst, met her en der wat duiding.

Het in de volksmond als ‘Bakkerschool’ bekendstaande gebouw brandde volledig uit. 

Spertijd

De vier foto’s hierboven zijn gemaakt door Pieter Paulus de Jong. Hij woonde aan de andere kant van de Zaan in de Westzijde, schuin tegenover het Arbeidsbureau. Ondanks de spertijd pakte hij zijn camera en holde naar buiten. Hij snelde de de brug over om als eerste en enige het in brand staande gebouw te kunnen vastleggen.

‘Het kolossale gebouw stond even na de ontploffing totaal in brand, over de volle lengte en breedte en over de totale hoogte’, schreef de ondercommandant van de Zaandamse brandweer, Hendrik Leonard Martinus van Heijnsbergen, nadien in zijn brandkroniek. ‘Opzet is ongetwijfeld in het spel. Vliegmachines waren er niet in de lucht.’

‘Hakkengeklap’

Van Heijnsbergen: ‘Ook bij deze brand stroomde het van de deftige Duitse autoriteiten. Het was een voortdurend hakkengeklap, buigen, groeten en handen geven. Ook werden er door de Duitse justitie foto’s gemaakt en de buurtbewoners werden door hen in verhoor genomen, maar die hebben allen verteld dat ze wel vliegmachines hebben gehoord. Daardoor kreeg onze gemeente geen straf.’

De Duitsers gingen er op basis van de getuigenverklaringen vanuit dat een Engels vliegtuig een bom op het Arbeidsbureau had gedropt. Waren ze tot de conclusie gekomen dat er sabotage aan ten grondslag lag, dan was Zaandam ongetwijfeld zwaar gestraft. Nu liep het met een sisser af.

‘Onheilspellend’

Van Heijnsbergen: ‘Vooral de overzijde van de Zaan, in dit geval de Westzijde, was hel door het rosse vuur verlicht. Het was prachtig stil weer, met zeer weinig wind. De witte graansilo van Simon de Wit glinsterde in het onheilspellende vuurschijnsel. Het grote schoolgebouw, dat in de Oostzijde bij de Stadswerf stond, verbrandde geheel. Alleen de stenen muren bleven staan.’

‘Vooral de overzijde van de Zaan, in dit geval de Westzijde, was hel door het rosse vuur verlicht.’

Kapotte raam

De brandweer deed weinig moeite om de vlammen onder controle te krijgen. Waterstralen werden zo gericht dat ze bij het ene kapotte raam naar binnen spoten om via het tegenoverliggende raam weer tevoorschijn te komen.

Brandkast

Nog eenmaal brandweerman Hendrik van Heijnsbergen: ‘Te half 8 ’s morgens rukten we in, maar tot des avonds laat is er gespoten. De ontploffing was zo sterk, dat de brandkast, die 1 meter hoog was, buiten het gebouw tussen het puin op het schoolplein lag.’

‘De ontploffing was zo sterk, dat de brandkast, die 1 meter hoog was, buiten het gebouw tussen het puin op het schoolplein lag.’

Wie nog meer foto’s heeft of weet van de (gevolgen van de) aanslag op het Arbeidsbureau in de Oostzijde: ik geef ze graag een plekje tussen de collectie hierboven.