Verhalen over de Tweede Wereldoorlog

46 Zaanse oorlogsmonumenten (plus nog 29)

Op de onvolprezen website Monumenten Spreken valt te lezen dat ‘in de Zaanstreek 28 oorlogsmonumenten te vinden’ zijn. Dat is te bescheiden; het zijn er minimaal 18 meer. En dan bestaan er ook nog tientallen monumenten elders in Nederland die herinneren aan Zaanse oorlogsslachtoffers en -gebeurtenissen. Hieronder een overzicht, in alfabetische volgorde. Aanvullingen zijn welkom via info@schaapschrijft.nl.

Assendelft

  • Dorpsstraat 370 

Het oude gemeentehuis van Assendelft herbergt een in 1947 gemaakte houten oorlogsherinnering. Op de bovenrand staat de tekst “Opdat wij niet vergeten.” Onderaan vermeldt de lijst zestien namen ’ter nagedachtenis der inwoners van Assendelft die [in] 1940-45 vielen door oorlogsgeweld en terreur’. Een vogel en een paard completeren het houtsnijwerk.

  • Dorpsstraat 570

Op het kerkhof achter de Sint Odulphuskerk is een gedenksteen te vinden met de namen van zes buiten Assendelft gestorven mannen. Van hen is alleen Eduard Philippus Buijck in zijn woonplaats ter aarde gesteld, hoewel hij in 1944 stierf in het Duitse Brandenburg. Theodorus Rijkhoff werd geëxecuteerd, omdat hij deelnam aan de April-meistaking van 1943, Klaas Winter was betrokken bij de hulpverlening aan joodse onderduikers.

  • Dorpsstraat 570
Foto: Anjo Kan, Wikipedia

Met dit monument in de tuin van de Sint Odulphuskerk worden de inwoners van Assendelft herdacht die omkwamen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Op een ingemetselde steen zijn hun namen vermeld, in totaal zestien personen, plus de zin “Een wereld zonder geheugen, heeft geen toekomst.” De achterliggende, door Bert Neelen ontworpen roestvrijstalen sculptuur is verdeeld in vijf vlakken die de oorlogsjaren symboliseren.

 

 

Koog aan de Zaan

  • Koogerpark, Hoogstraat 46
Foto: Anjo Kan, Wikipedia

Op de verticale gedenksteen in het park staan de namen van zestien omgekomen verzetsstrijders. De meesten werkten met elkaar samen, in de zogenoemde Stijkelgroep (zes personen), de ‘wilde’ verzetsgroep Koog-Bloemwijk (drie) en het illegale Zaanse drukkersnetwerk (twee). Dit monument werd al op 5 mei 1946 onthuld, na een collecte in Koog aan de Zaan en Zaandijk.

  • Lagedijk 5
Foto: Doopsgezinde gemeente

Naast de kantine van Tate&Lyle (destijds Stijfselmakerij De Bijenkorf) en in kopie op de Lagedijk hangt een plaquette voor directeur Evert Honig, constructeur Piet Smit en boekhouder Jan Groot. Ze namen deel aan een van Nederlands eerste verzetsorganisaties, door de nazi’s Stijkelgroep genoemd. Door verraad belandden de meeste deelnemers al snel in gevangenschap. Veel leden van de Stijkelgroep zijn op 4 juni 1943 in de buurt van Berlijn doodgeschoten.

  • Provincialeweg, ter hoogte van Breedweer

Dit gedenkzuiltje is na de bevrijding in de wegberm tussen NS-station Koog-Bloemwijk en de Mallegatsloot geplaatst als herinnering aan de vliegtuigbom die daar in september 1940 neerkwam. De blindganger werd in juni 2002 onklaar gemaakt, waarna het weggezakte herinneringspaaltje in ere werd hersteld. Dat duurde niet lang: een grasmaaier maakte een eind aan het monumentje. Sindsdien liggen de brokstukken op de gemeentewerf in Zaanstad, in afwachting van herstel en een derde herrijzenis.

  • Schipperslaan 15
Foto: Gedenkboek P.M. Duyvis

Jacobus (‘Ko’) Goris was SDAP-raadslid in zijn woonplaats Zaandam en magazijnmeester bij de Koogse machinefabriek P.M. Duyvis en Co. Als fervent tegenstander van het fascisme verspreidde hij onder meer illegale periodieken als Het Parool en Paraat. Dat ging goed tot 27 januari 1945, toen Landwachters hem na spertijd betrapten met exemplaren van het ondergrondse blad Strijd. Op 12 maart werd hij met 35 andere Todeskandidaten als represaille in Amsterdam gefusilleerd. Een plaquette bij zijn voormalige werkgever herinnerde of herinnert -dat is niet duidelijk- aan deze verzetsman.

  • Wezelstraat 7

Jan Groot wordt niet alleen geëerd op het monument in het Koogerpark en op de plaquette bij Tate&Lyle, maar ook middels een gedenkplaat bij korfbalvereniging KZ. Hij was daar namelijk voorzitter. Ieder jaar wordt er op 4 mei even stilgestaan bij zijn dood voor het vuurpeloton, op 4 juni 1943 om zes over tien in het Duitse Tegel.

Krommenie

  • H.D. Arinkplein
Foto: De Orkaan

Met de voortijdig gekapte herdenkingsboom verdween in maart 2014 ook het bijbehorende gedenkplaatje uit de Krommenieër Weverstraat. Boom en plaatje stonden daar al bijna zestig jaar. Op het H.D. Arinkplein werd -weer bij een boom- een nieuwe plek gevonden voor de herinnering met de tekst “Herdenking bevrijding 5 mei 1945-1955.” De onthulling vond plaats in 2016.

  • Saendelverlaan
Foto: J. Berghuis

Op 23 februari 2007 onthulden vier mensen uit evenveel generaties de gedenkplaat met de naam van Jan Brasser. Deze communistische verzetsman gaf in het laatste oorlogsjaar leiding aan het gewapend verzet van de Binnenlandse Strijdkrachten in Noord-Hollands Noorderkwartier. De van Uitgeest naar Krommenie getrokken Brasser hield zich vooral bezig met sabotage en liquidaties. Hoewel de Duitsers fanatiek naar hem op zoek waren, kwam hij heelhuids door de oorlog. De naar hem genoemde tunnel, met daarin het monument, bevindt zich onder de Provincialeweg.

  • Zuiderhoofdstraat, naast nummer 141
Foto: Wikipedia

De April-meistaking van 1943 vond in de Zaanstreek weinig weerklank, maar wel bij de Vereenigde Blikfabrieken in Krommenie. Uit protest tegen het plan om 300.000 voormalige Nederlandse militairen in het kader van de Arbeitseinsatz af te voeren naar Duitsland legden honderden Verblifa-arbeiders het werk neer. Op 1 mei namen de Duitsers wraak. Ze pakten dertien werknemers op, van wie er vier werden geëxecuteerd. De anderen belandden in het concentratiekamp. Slechts vier stakers zouden de ontberingen overleven. Kort na de oorlog werd ter nagedachtenis dit monument opgericht.

  • Zuiderhoofdstraat, naast nummer 151
Foto: Wikipedia

Arie van den Bergs Ad perpetuam rei memoriam kreeg in 1952 een plek aan de zijkant van de Nicolaaskerk, naast het voormalige gemeentehuis. Het natuurstenen reliëf van drie vrouwen die gebukt gaan onder een balk en worden vergezeld door twee kinderen en twee vogels staat voor de last die een groot deel van de Nederlandse bevolking tussen 1940 en 1945 moest dragen.

Oostzaan

  • Kerkbuurt 12
Foto: Anton van Daal

In de Grote Kerk van Oostzaan hangt een marmeren plaat die herinnert aan de klokkenroof door de bezettingsmacht. In 1943 lieten de nazi’s in heel Nederland kerkklokken naar beneden takelen. Ze waren bestemd voor de Duitse smeltovens. De legering van de klokken was bij uitstek geschikt om er kanonnen van te gieten. Het ingehuurde Limburgse aannemersbedrijf van Peter Meulenberg haalde in totaal 6700 klokken op. Pas drie jaar na de oorlog kon er een vervangend exemplaar in de toren worden gehesen.

  • Kerkplein 1
Foto: Anjo Kan, Wikipedia

Het monument op het Kerkplein refeert aan de Tweede Wereldoorlog en -algemener- aan de mensen die vervolgd werden op grond van ras of geloof. Het ontwerp van Roel Bentink werd onthuld op 4 mei 1978. Aanleiding voor de plaatsing was de gewelddadige dood van de Zuid-Afrikaanse anti-apartheidsstrijder Steve Biko. De stoel en het muurtje symboliseren de eenzaamheid, het mozaïek een gevangeniskoepel en de vogel de geketende vrijheid. De plaquettetekst luidt: “Waar recht tot onrecht wordt, wordt verzet een plicht.” Een tweede tekst herinnert aan Nanne Zwiep, de verzetsdominee die van 1924 tot 1927 in Oostzaan preekte en op 24 november 1942 omkwam in Dachau.

  • Hannie Schaftplein 1
Foto: Anjo Kan

Beeldhouwster Truus Menger maakte het eerbetoon aan haar medestrijdster en vriendin Hannie Schaft. Hannies vader was een Oostzaner en als kind kwam ‘het meisje met het rode haar’ regelmatig in het dorp. Op de tekst onder de plaquette staat dat Hannie Schaft op 23-jarige leeftijd werd gefusilleerd. In werkelijkheid was ze een jaar ouder toen ze op 17 april 1945 een gewelddadige dood vond in de duinen bij Bloemendaal.

Wormer

  • Dorpsstraat 187
Foto: Wikipedia

In een steeg naast de op dit adres gevestigde weverij M. Koster & Co. stierf op 29 november 1944 Jan Kuijper. De Wormer badmeester was de communistische spil van het dorpsverzet. Hij werd neergeschoten toen de Duitsers hem aanzagen voor een vluchtende onderduiker die een soortgelijke jas aanhad. Op 10 mei 1945 werd op deze plek een monumentje voor Kuijper onthuld. Het maakte later plaats voor een aan hem gewijde plaquette.

  • Jan Houtmanhof/Kees Jongensstraat
Foto: Anjo Kan, Wikipedia

Op het zogeheten Ketelhuisterrein staat een monument voor acht verzetsstrijders uit Wormer. Hun namen staan op de zuilen. Het betreft Jan Albert Allan, Wilhelmus Binken, Jan van Hinte, Jan Houtman, Cornelis Jongens, Johannes Kamp, Willem van de Kappelle en Jan Kuijper. Het keramiek op beton werd in 1989 gemaakt door de kunstenaars Reinier den Adel en Klaas de Boer.

  • Zaandammerstraat/Dorpsstraat
Foto: Wikipedia

Dat de namen van de Wormer oorlogsslachtoffers pas 54 jaar na de bevrijding het monument bij de Zaandammerstraat vulden, had alles te maken met de tijdgeest. Het betonnen eerbetoon verrees al enkele jaren na de oorlog. Maar omdat een aantal van de gevallenen in het dorp communist was, werd er simpelweg niemand op gezet. Het duurde tot 1999 voor er alsnog vijftien in brons gezette namen op het herdenkingsmonument kwamen, een initiatief van de toenmalige burgemeester. In mei 2000 volgde de officiële onthulling.

Wormerveer

  • Provincialeweg, tegenover Nagtegaalkade
Foto: Anjo Kan, Wikipedia

Op 14 april 1945 werd onder leiding van Jan Brasser een spoorbrug in Wormerveer opgeblazen, in een poging troepentransporten naar Den Helder te vertragen. Als represaille schoten de Duitsers een dag later naast de Provincialeweg zeven uit Amsterdam opgehaalde gevangenen dood. Een op die plek geplaatst stenen monument vermeldt hun namen.

 

 

  • Zaandijkerweg/Zuideinde
Foto: Anjo Kan, Wikipedia

Nadat het gewapend verzet op 15 december 1944 op de Zaan een met geroofde machines van papierfabriek De Eendracht gevulde Rijnaak tot zinken bracht, executeerden de Duitsers vijf mannen die niets met het voorval te maken hadden. Hun namen staan vlakbij de plek van de aanslag op een bronzen gedenkplaat.

  • Zaanweg, tegenover Stationsstraat
Foto: Wikipedia

Het aan de oever van de Zaan geplaatste witstenen monument met de naam ‘Vrouwe Justitia’ herinnert aan ‘hen die vielen 1940-1945’. Het werd in 1949 onthuld. Dit symbool van rechtvaardigheid staat aan het eind van de Stationsstraat, waar in de oorlog een overval door het verzet plaatsvond op het gemeentehuis en waar een geallieerde vliegtuigaanval op het station slachtoffers maakte.

 

  • Zaanweg, tegenover 86
Foto: Anjo Kan, Wikipedia

Op 11 oktober 1944 werden op deze plek aan de Zaanoever vijf mannen gefusilleerd. Het was een wraakactie vanwege een dodelijke aanslag op de ‘foute’ politiecommandant Jan Willem Bouwens, vier dagen eerder. De slachtoffers waren vier niet-Zaankanters en één Wormerveerder. Ze waren geen van allen betrokken bij de liquidatie van de SS’er. 

 



  • Locatie onbekend

Ergens in Wormerveer, onbekend is waar, hing of hangt deze gedenkplaat met de namen van drie voortijdig gestorven mannen. Het betreft Hendrikus ten Napel (Wormerveer, 28-4-1923/Schwesing-Engelsbrug, 27-11-1944), Jan Arend Grobbe (Alphen aan de Rijn, 18-2-1917/Westerbork, 12-10-1944) en Willem de Jong (Wormerveer, 18-4-1922/Zaandam, 5-10-1945).

 

Zaandam

  • Harenmakersstraat 17
Foto: H. Homma

In september 2017 werd bij de Harenmakersstraat 17 een bewerkte tegel onthuld die herinnert aan de Februaristaking. Op dit woonadres werd in de nacht van 25 op 26 februari 1941 het pamflet gestencild waarin CPN-leden de Zaanse bevolking opriepen om het werk neer te leggen uit protest tegen de jodenvervolging. Minstens vijftienduizend mensen gaven daaraan gehoor, wat het maakte tot de grootste Zaanse staking ooit.

  • G.L. Jambroesstraat 6/hoek W. Brinkmanstraat

De straten in een van de eerste naoorlogse Zaandamse buurtjes zijn vernoemd naar zes lokale verzetsstrijders die de oorlog niet overleefden. Op de hoek van de George Louis Jambroesstraat (een slachtoffer van het Englandspiel) en de Willem Brinkmanstraat (een provinciaal leider van de Landelijke organisatie voor hulp aan Onderduikers) is sinds 1950 een gevelsteen zichtbaar die herinnert aan de jaren 1940-1945.

  • Kalf 162
Foto: Anton van Daal

Bij de Maria Magdalenakerk staat een ‘aan Christus Koning’ gewijd stenen monumentje met als opschrift: “Geschonken krachtens een belofte op 10 dec. 1944 door de dankbare parochianen van ’t Kalf voor redding uit den nood van den oorlog 1940-1945.”

  • Kapelaan Gerrit Grootstraat/hoek Cor Geugjesstraat
Foto: Monumenten Spreken

Het met mozaïek aangeklede torentje dat decennialang de kapel van het voormalige St. Janziekenhuis sierde, veranderde gaandeweg van kunstwerk in oorlogsmonument. Ieder jaar legden de Vrienden van het Verzet er op 4 mei bloemen. Op zich begrijpelijk, zo in het hart van dit naar verzetslieden vernoemde buurtje Driekwart eeuw na de bevrijding werd de herdenkingsstatus alsnog geformaliseerd door een bordje aan het werk te bevestigen dat herinnert ‘aan de Zaanse verzetsstrijders uit WO II’.

  • Leeghwaterweg
Foto: Anjo Kan, Wikipedia

Op 13 september 1944 werden drie Wormerveerders en een Zaandijker naast de Leeghwaterweg gefusilleerd. Het was een represaille voor het -door anderen- verborgen houden van een groep Amerikaanse vliegeniers. Die waren twee dagen eerder boven de Zaanstreek uit hun aangeschoten bommenwerper gesprongen en met hun parachutes in de regio geland, waar het Zaanse verzet hen verborg. Het Duitse dreigement om nog meer onschuldigen te doden, maakte dat de illegaliteit de meeste vliegeniers overdroeg.

  • Oostzijde 14
Foto Anjo Kan, Wikipedia

Het voor de St. Bonifatiuskerk geplaatste stenen beeld ‘Christus Koning’ werd in 1948 onthuld en herinnert aan de parochieleden tijdens de Tweede Wereldoorlog. De kerk fungeerde het laatste halfjaar van de bezetting als gewestelijk hoofdkwartier van de Binnenlandse Strijdkrachten. Achter het orgel en het altaar lagen wapens verborgen, de kerk en pastorie werden gebruikt als illegale vergaderlocaties en de eerste edities van het vanaf 12 oktober 1944 gemaakte ondergrondse blad De Typhoon werden in de pastorie getikt en gestencild.

  • Oostzijde, tegenover 238c

Naast de Prins Bernhardbrug -door de nazi’s in de oorlog hernoemd in Troelstrabrug- staat een monument ter nagedachtenis aan de vijf Alkmaarse verzetsstrijders die op 10 maart 1945 op enkele tientallen meters van deze plek werden gefusilleerd. Het was een wraakactie voor de liquidatie van de collaborerende Zaandamse waterpolitiechef Willem Ehlhardt door het Zaanse verzet, negen dagen eerder.

  • Plantsoen van het Verzet
Foto: Wikipedia

Op 4 mei 1948 werd een monument onthuld ter nagedachtenis aan alle Zaandammers die omkwamen in de Tweede Wereldoorlog. Centraal in het plantsoen staat een door Theo van Reijn gemaakt vrouwenbeeld, getiteld ‘Bezinning’ (in de volksmond is het overigens bekender als ‘Dikke Bertha’). Op de sokkel staat, naast een reeks namen van omgekomen verzetsstrijders, de zin: “Laat hen niet vergeefs gestorven zijn.”  Van Reijn was ook de maker van het beeld op de Haarlemse Jan Gijzenkade, waarop -net als op dat in Zaandam- onder anderen Walraven van Hall wordt genoemd.

  • Plantsoen van het Verzet

In een hoekje van dit plantsoen is een bordje geschroefd met de tekst “Geertruida Pel-Groot, geb 1889. Omgekomen in concentratiekamp Ravensbrück – 1945. Zij hielp een Joods kind overleven.” Geertje Pel had ondanks haar voortijdige dood geen plek gekregen op het monument in het Plantsoen van het Verzet. Tientallen jaren later werd dit verzuim een klein beetje goedgemaakt met een inmiddels overigens wel erg armoedig aandoend plakkaatje.

  • Prins Hendrikkade/hoek Burcht
Foto: Anjo Kan, Wikipedia

Op 9 februari 1945 werden op de loswal tegenover de Prins Hendrikkade tien mannen gefusilleerd, allen Todeskandidaten van buiten de Zaanstreek. Het was een represaille voor de liquidatie van politieman Frans D. Willemse, vier dagen eerder. Hij werd verdacht van activiteiten tegen de illegaliteit en zou van plan zijn om een aantal lokale ondergrondse bladen uit te schakelen.

 

  • Symon Spiersweg 18
Foto: Plekker.net

In het kantoor van olie- en transportbedrijf Pieter Bon hangt een herdenkingsplaat met de namen van vier werknemers die de oorlog niet overleefden. De bronzen plaquette werd in 1952, bij de viering van het tweehonderdjarig bestaan van de toenmalige oliefactorij, aangeboden namens het personeel. De herinnering betreft Willem Vaneveld, Hendrik Jacob Weerman, Jan Dirk Hoveling en Petrus Franciscus Smits. De twee laatsten zijn op 14 september 1944 doodgeschoten in het Duitse Emden.

  • Stadhuisplein 100
Foto: Anjo Kan, Wikipedia

In het gemeentehuis bevinden zich vier werken die aan de oorlog herinneren. Het eerste is een door de Stichting Voormalig Zaans Verzet 1940-1945 aangeboden drieluik dat de oorlogsdreiging symboliseert. Aan de wand -het tweede monument- hangt een penning waarmee vijftig jaar bevrijding wordt herdacht. In de hal staat een vitrine op een marmeren zuil. Daarin bevindt zich een boek met de namen van 171 omgebrachte Zaanse joden. Boven dit gedenkteken is een replica zichtbaar van het monument voor de Februaristaking.

  • Stadhuisplein 100
Foto: Gemeentearchief Zaanstad

In de raadzaal van het gemeentehuis zijn 39 namen van prominente Zaankanters te vinden, evenveel als er zetels van raadsleden zijn. Drie van de geëeerden staan bekend als verzetsstrijder: Jan Brasser, Walraven van Hall, Geertje Pel. Daaraan kan Marcus Bakker worden toegevoegd. Hij genoot bekendheid als Tweede Kamerlid, maar was vanaf eind 1943 ook actief binnen de Zaanse illegaliteit.

  • Irene Vorrinkplein
Foto: Anjo Kan, Wikipedia

Naast de ingang van het zogenoemde Maison d’Essence hangt een bronzen plaat met de namen van de joodse directie- en personeelsleden van geur- en smaakstoffenfabriek Polak & Schwarz die de bevrijding niet haalden. Het zijn er 22. De onthulling van het monument bij dit zwaarst getroffen Zaanse bedrijf, waar verhoudingsgewijs veel joden werkten, vond plaats op 4 mei 2003.

  • Vincent van Goghweg 42
Foto: Anjo Kan, Wikipedia

Op de eerste verdieping van het Zaanlands Lyceum hangt een grote plaquette met de namen van 27 oud-leerlingen en -docenten, ‘allen omgekomen tengevolge van de oorlogshandelingen in de jaren 1940-1945’. Het is een gemêleerd gezelschap: verzetsstrijders, joden, dwangarbeiders en andere slachtoffers.

 




  • Westzanerdijk 310-312
Foto: Anjo Kan, Wikipedia

Het monument op de joodse begraafplaats aan de voet van de Westzanerdijk herdenkt de Zaanse joden die stierven tijdens de Tweede Wereldoorlog. De begraafplaats was de enige Zaans-joodse plek die de nazi’s tijdens de bezetting ongemoeid lieten.

 

 



  • Westzijde 39
Foto: Pim Sturm, Wikipedia

Op 21 juni 1944 schakelden Hannie Schaft en Jan Bonekamp vlakbij dit adres de Zaandamse NSB-politiechef Willem Ragut uit. Schafts schot was niet onmiddellijk dodelijk, waardoor de van zijn fiets gevallen Ragut kon vuren op de naar hem toegekomen Bonekamp. Ragut stierf ter plekke, de zwaargewonde Bonekamp enkele uren later in Duitse gevangenschap. Na de oorlog werd voor beide omgekomen verzetsstrijders een monument opgericht voor het gebouw van de toenmalige Kamer van Koophandel.

  • Westzijde 42-44
Foto: eigen collectie

Op de plek waar tot 1964 het huis stond dat Walraven en Tilly van Hall met hun drie kinderen tussen 1940 en 1945 bewoonden, verrees in 2020 een klassiek ogend appartementencomplex. Het is vernoemd naar het beroep van de voormalige verzetsleider: ‘De Bankier’. Op de noordelijke zijgevel prijkt een in baksteen vormgegeven citaat. Het is afkomstig van Marie Boissevain, een ver familielid dat als medewerkster bij de Binnenlandse Strijdkrachten met Van Hall samenwerkte: “Als Wally binnenkwam, was iedereen in vijf minuten gelukkig.”

  • Westzijde 75
Screenshot De Orkaan

De Zaandamse dominee Jan Eikema preekte in de Bullekerk en liet daarbij nauwelijks omfloerst weten hoeveel moeite hij had met de bezetter. Dat, plus zijn hulp bij het zenden van illegale boodschappen naar Londen, was aanleiding om hem in februari 2021 te eren met een plaquette. Die heeft een plek gekregen in de Westzijderkerk, zoals de Bullekerk officieel heet.

 

  • Westzijde 80
Foto: Anjo Kan, Wikipedia

Aan een binnenmuur van de Doopsgezinde Vermaning hangt een gedenkplaat voor Geertruida (‘Geertje’) Pel-Groot. Zij verborg in haar woning in de Prins Hendrikstraat een joodse baby, Marion Swaab, maar werd verraden en op 20 februari 1945 in Ravensbrück vergast. De ijlings elders ondergebrachte Marion overleefde de oorlog wel, omdat een van Pels dochters haar op tijd in veiligheid bracht.

 

 

  • Wilhelminabrug
Foto: Wikipedia

Beeldhouwster/oud-verzetsstrijdster Truus Menger maakte in de Zaanstreek niet alleen een herinnering aan haar vriendin Hannie Schaft -in Oostzaan-, maar ook een beeldengroep die de Februaristaking van 1941 symboliseert. Het monument werd in 2001 onthuld, staat naast het Zaantheater op de rand van de Wilhelminabrug en heet ‘Staakt, staakt, staakt!’.

Zaandijk

  • Tuinstraat 27
Foto: Anjo Kan, Wikipedia

Zowel in als buiten de voormalige lagere school De Gortershoek hangt een gedenkplaat voor oud-lerares Tieke Jansma. Zij verzorgde in haar Amsterdamse woning jarenlang twaalf joodse onderduikers. Jansma raakte echter in de Hongerwinter besmet met tyfus en stierf op 12 januari 1945, slechts 31 jaar oud.

Zaanstad

Foto: De Zuidkanter

Een gebroken lint van struikelstenen toont, verspreid over Zaanstad, waar tot hun wegvoering joodse Zaankanters woonden. De Stolpersteine liggen voor de voormalige huizen van deze Holocaustslachtoffers, in totaal ruim 180 mannen, vrouwen en kinderen. In de Europese landen die tijdens de oorlog bezet waren door de nazi’s zijn inmiddels duizenden van deze messing plaatjes in het plaveisel geplaatst. Het idee komt van de Duitse kunstenaar Gunter Demnig.

Overig Nederland

Aerdenhout

  •  Bentveldsweg 102
Foto: Marlies ter Borg

Marlies ter Borg beschikt sinds de zomer van 2020 over een bronzen beeld ter ere van Walraven en Gijs van Hall. Deze verzetsbroers woonden gedurende hun jeugd in haar huis met de naam Zonnehof. Het door Frans van der Ven gemaakte beeld is getiteld “Gijs en Wally bedankt!” Links is Gijs te zien, één hand beschermend om de zuil met tientallen miljoenen verworven guldens voor het verzet en de onderduikers, de andere reikend naar zijn broer Wally. Die op zijn beurt een kind omhoog houdt, dat symbool staat voor de 150.000 mensen die het Nationaal Steunfonds -de door de Van Halls in 1943 gestichte illegale bank- hielp.

  • Meester H. Enschedeweg
Foto: Marlies ter Borg

Dit silhouet is een afgeleide van het beeld dat te vinden is op het adres Bentveldsweg 102. Het bevindt zich sinds 2020 te bij basisschool SAB. Die werd in 1924 gesticht door bankier Aat van Hall, de vader van de latere verzetsstrijders Walraven en Gijs van Hall.

Amsterdam

  • Amstelpark
Foto: Wikipedia

De 26-jarige Zaandamse magazijnbediende Jan Brand belandde op 12 maart 1945 in de gevangenis, als verdachte van een inbraak. De Sicherheitsdienst bracht hem naar de gevangenis aan de Weteringschans en plaatste hem op een lijst met Todeskandidaten. Op 31 maart werd Brand met vier anderen gefusilleerd bij de Amsteldijk, als represaille voor een schietincident bij Stompetoren, tien dagen eerder. Op fusilladeplaats Rozenoord herinneren 140 stoelen aan naar schatting evenveel doodgeschoten mannen.

  • Antillenstraat 45-1

Schuin tegenover haar voormalige woning werd op 10 oktober 2021 een monument onthuld voor ‘bonnenkoningin’ Jacoba van Tongeren (1903-1967), leidster van de illegale Groep 2000. Deze groep droeg zorg voor duizenden onderduikers. Bij het standbeeld staan op enkele plaquettes ook de namen van haar ongeveer 150 medewerkers, onder wie vier Zaankanters: Anton Stam, Therèse Stam-Duif, Cor Inja en Ellen Inja-Weijl. 

  • Beursplein 5

Een paar jaar na de bevrijding bekostigden zijn oud-collega’s in het gebouw van de Effectenbeurs, zijn voormalige werkplek, een eerste herinnering aan Walraven van Hall. De tekst op de plaquette luidt: ”Gedreven door zyn groote zin voor naastenliefde gaf onze vriend Wally van Hall zijn zorgen aan het welzijn van hen, die in nood waren en bracht daarvoor het offer van zyn leven. 10 febr. 1906 12 febr. 1945.”

  • Eerste Weteringplantsoen
Foto J.M. Luijt, Wikipedia

 

Op 9 maart 1945 viel de Sicherheitsdienst een gebouw aan de Stadhouderskade binnen waar de Groep 2000 haar hoofdkwartier had. Een dag later keerden enkele leden van deze verzetsgroep er terug, waarna er een vuurgevecht ontstond. Daarbij liet SS-Hauptscharführer Ernst Wehner het leven. Als represaille executeerden de Duitsers op het Eerste Weteringplantsoen dertig gevangenen, onder wie Zaandammer Jacobus Goris. Ter plekke verrees nadien het monument ‘De gevallen hoornblazer’.

  • Frederiksplein
Foto: Wikipedia

Met een liggende bronzen boom eert de Spaanse kunstenaar Fernando Sánchez Castillo de ‘gevallen reus’ Walraven van Hall. Op de achtergrond ontspruit een nieuwe twijg, teken van hoop. Het monument staat naast De Nederlandsche Bank. Dat instituut werd door de broers Van Hall beroofd van schatkistpromessen ter waarde van tientallen miljoenen guldens. De immense buit kwam ten goede aan het verzet, onderduikers en tienduizenden stakende spoorwegbeambten.

  • Kruislaan 126

Op begraafplaats De Nieuwe Ooster staat een zuil met op de sokkel de namen van achttien geëxecuteerde mannen. Onder hen de Oostzaner Pieter van den Heuvel. Hij werd op 19 november 1942 samen met 32 anderen doodgeschoten in Soesterberg (zie aldaar). In een boekje over In de teksten over de ’33 van Soesterberg’ is alleen te vinden dat de toen 26-jarige Van den Heuvel één van de twee gefusilleerden was ‘die afzonderlijk verzetsactiviteiten hadden bedreven en niet tot enige verzetsgroep hadden behoord’. Over hem is verder weinig bekend.

  • Stationsplein 1
Foto: Wagner De Cunto, Wikipedia

Op een roodkoperen plaquette in het Amsterdamse Centraal Station staat tussen de namen van 48 andere omgekomen medewerkers van de Nederlandse Spoorwegen uit de regio ook Wormerveerder Klaas Landsman. Toen hij op 3 juli 1943 aan het werk was bij de spoorlijn bij het station van zijn woonplaats raakte de Wormerveerder gewond als gevolg van een geallieerde luchtaanval. Hij overleed vijf dagen later, 40 jaar oud.

 

  • Valeriusplein 15

In het Amsterdams Lyceum hangt een plaquette met de namen van 96 docenten en (oud-)leerlingen die tijdens de Tweede Wereldoorlog om het leven kwamen. Onder hen ook de latere Zaandammer Walraven (‘Wally’) van Hall. Zijn naam en portret zijn daar tevens zichtbaar in een fotolijst waarop de meeste slachtoffers te zien zijn.

 

  • Hoek Van Walbeeckstraat/Antillenstraat

Tegenover de woning waar ze in de Tweede Wereldoorlog  wordt op 10 oktober 2021 een standbeeld onthuld van Jacoba van Tongeren woonde, de leidster van Verzetsgroep 2000. Op een begeleidende plaquette zijn de namen te lezen van de tweehonderd medewerkers van deze hulporganisatie voor onderduikers. Daarop staan ook de Zaandamse echtparen Cor Inja en Ellen Inja-Weijl en Anton Stam en Amy Stam-Duif vermeld. 

  • Zuideinde 443
Foto: Joods Monument Zaanstreek

Op de zijgevel van een woning aan het Zuideinde 443, hoek Jacob Honigstraat, hangt sinds 2005 een plaquette. Die herinnert aan de 75 buitenlandse vluchtelingen van joodse komaf die tussen 1933 en 1939 in Oostzaan belandden. Op dit woonadres vonden dertig van hen een tijdelijk onderdak. Veel van de genoemden werden alsnog achterhaald nadat de troepen van Hitler Nederland bezetten. Het Zuideinde en directe omgeving veranderden als gevolg van een gemeentelijke herindeling in 1966 van Oostzaans in Amsterdams grondgebied.

Castricum

  • Pad van de Mensenrechten
Foto: Rob Berkemeier, Wikipedia

Dit oorlogsmonument herinnert aan de twintig gevangenen die zijn doodgeschoten op de Provincialeweg tussen Limmen en Uitgeest, als vergelding voor aanslagen op twee Duitsers. Onder de slachtoffers was Machiel van Marle, een Zaandams KP- en BS-lid. Hij werd op 13 maart 1945 in zijn woonplaats aangehouden met documenten over ‘foute’ Zaankanters op zak. Op 6 april werd hij gefusilleerd, twee dagen voor zijn dertigste verjaardag.

Den Haag

  • Ockenburgstraat 27
Foto: Wikipedia

Op begraafplaats Westduin is een collectief monument opgericht voor de leden van de Stijkelgroep, een van Nederlands eerste verzetsorganisaties. 43 hardstenen kruizen markeren de graven waar -voor zover teruggevonden- de stoffelijke resten liggen van de omgebrachte Stijkelgroepleden. Onder hen acht Zaankanters: Jan Groot, Hendrik en Louise Ero, Jan van Hinte, Jan Neuteboom, Pieter Smit, Dick de Vries en Evert Honig.

Diemen

  • Muiderstraatweg, tegenover 61

Oostzaner Hendrik Cornelis Swart (1917) werd op 6 januari 1945 met vier andere mannen in Diemen gefusilleerd. Het was een wraakneming voor een door de illegaliteit uitgevoerde bomaaanslag op de spoorlijn Amsterdam-Hilversum. Opvallend is dat ook Petrus M. Pijpers en Marinus Smit op het monument vermeld staan. Zij waren geen verzetsdeelnemers. Pijpers was lid van de NSB en werkte voor het Nationalsozialistisches Kraftfahrerkorps. Ook Smit was NSKK-chauffeur. Hij pleegde bovendien ten eigen bate overvallen op burgers. Ook OD-lid Henk Swart zou begin januari 1945 een overval hebben gepleegd, op een Oostzaanse veehouder, waarna hem arrestatie en executie wachtte.   

Haarlem

  • Jan Gijzenkade
Foto: Anton van Daal

Aan de Haarlemse Jan Gijzenkade staat sinds 1950 een in Franse kalksteen uitgehouwen beeldengroep. Theo van Reijn heeft een knielende man en vrouw gecreëerd die samen een krans neerleggen. Op het voetstuk staat de bijbeltekst: “En nu blijft geloof hoop en liefde deze drie doch de meeste van deze is de liefde.” Het beeld herinnert aan het drama dat zich 25 meter verderop afspeelde, op 12 februari 1945. Als represaille voor een schietpartij met dodelijke afloop door een roofbende werden die dag acht Todeskandidaten uit hun cellen aan de Weteringschans gehaald en op de Jan Gijzenkade gefusilleerd. Onder wie Walraven van Hall, die twee dagen eerder zijn 39-ste verjaardag beleefde. Zijn laatste woorden waren voor zijn echtgenote: “Ik denk aan je, Tilly.”

Hierden

  • Zuiderzeestraatweg 199
Foto: Carel van der Linde

Aan de zijkant van het Hierdense kasteel De Essenburgh hangt een plaquette waarop de bewoners worden genoemd die daar gedurende en kort na de Tweede Wereldoorlog hun dagen sleten. Het was een bont gezelschap. Tussen ‘Duitse Wehrmacht’ en ‘Herman Göring Divisie’ staat daar de tekst ‘Bejaarden uit de Zaanstreek’. Wie die senioren waren en waarom ze tijdens de oorlog in dit Gelderse Veluwedorp verbleven, is vooralsnog een raadsel.

Loenen

  • Groenendaalseweg 64

Op een vijfluik dat te vinden is op de Erebegraafplaats in Loenen staan de namen van ruim driehonderd Engelandvaarders die de oorlog niet overleefden. Een van hen is George Louis Jambroes, die tijdens de oorlog terugkeerde naar Nederland. De Zaandamse geheim agent werd na zijn parachutelanding onmiddellijk gearresteerd en in september 1944 vermoord in Mauthausen.

Markelo

  • Bergweg 44
Foto: Wikipedia

Tussen de namen op dit in 1946 onthulde oorlogsmonument staat ook Geert Schoonman. De Zaandammer kwam in 1943 bij de Knokploeg-Enschede terecht, die tientallen gewapende acties uitvoerde. In oktober 1944 werd hij gearresteerd en kort daarna doodgeschoten. Schoonman ligt overigens begraven in Zaandam.

 

 

Obdam

  • Burgemeester Dekkerstraat 3

Een ingemetselde plaquette van wit natuursteen vormt de blijvende herinnering aan Johan Dirk Antoon Hellema (1896-1945). Deze Zaandamse papierwarenfabrikant vervoerde onder meer wapens in een schip met een dubbele bodem. Op 10 februari 1945 werd hij met enkele verzetskameraden gearresteerd en opgesloten in het gemeentehuis van Obdam. Een ontsnappingspoging daaruit werd Hellema fataal; een schot in het hoofd bezegelde zijn dood.

Overveen

  • Stoopplein 7
Foto: Frans van der Ven

Sinds 2020 liggen er in de tuin van het Kennemer Lyceum twee zogenoemde ‘granieten dijkjes’ met daarop afgebeeld de geschiedenis van het Nationaal Steunfonds. In het verhaal zijn onder anderen de Zaandamse vrienden Walraven van Hall en Jaap Buijs te zien. Van Hall was een leerling van deze middelbare school. Marlies ter Borg uit Aerdenhout (zie aldaar) maakte dit monument mogelijk.

Sliedrecht

  • Thorbeckelaan 10
Foto: Wikipedia

Zaandammer Jan Sint (1914) werkte als soldaat bij het Rode Kruis. Op 11 mei 1940 liep de Actinia, het schip waarmee hij en zijn collega’s gewonden zouden vervoeren, bij Werkendam op een magnetische mijn die even eerder was afgeworpen door een Duitse vliegtuig. De namen van de dodelijke slachtoffers van dde explosie, onder wie Sint, vullen sinds 1941 een gedenksteen van het Rode Kruis op de begraafplaats in Sliedrecht.

 

 

  Soesterberg

  • Verlengde Paltzerweg 3

Het ‘Monument voor Gefusilleerde Verzetsmensen’ bij het Nationaal Defensiemuseum bevat de namen van 33 mannen die op 19 november 1942 zijn doodgeschoten. Onder hen Pieter van den Heuvel. Uit het boek De drieëndertig van Soesterberg: “Hij woonde te Oostzaan en was actief in het plegen van verzetsdaden, doch behoorde niet tot een plaatselijke verzetsorganisatie. Zijn arrestatie, waarvan de datum ons onbekend gebleven is, heeft niet in zijn woonplaats plaatsgevonden.” Veel meer is er niet over Van den Heuvel bekend.

Urk

  • Monumentenlaan
Foto: B. de Vries, Wikipedia

Dat Harm Hendrik Gerssen (1912) vermeld staat op het in 1946 geplaatste Monument voor de Gevallen Urkers komt doordat deze in 1932 naar Koog aan de Zaan verhuisde visverkoper geboren en getogen was in Urk. In de Zaanstreek werd hij actief binnen de ‘wilde’ verzetsgroep Koog-Bloemwijk. Vanaf de zomer van 1943 was die verantwoordelijk voor meerdere sabotages en aanslagen op ‘foute’ personen. De Sicherheitspolizei wist de groep te infiltreren. Dat leidde tot meerdere arrestaties. Gerssen en zes andere groepsleden werden op 23 februari 1944 gefusilleerd in de duinen bij Overveen.

Utrecht

  • Maliebaanstation 16
Foto: Spoorwegmuseum

Op 5 februari 1948 werd in het Wormerveerse treinstation een bronzen gedenkplaatje onthuld voor de plaatselijke spoorwegmedewerker Klaas Landsman, die vijf jaar eerder tijdens het werk omkwam bij een luchtaanval. Zijn naam is ook te vinden op NS-monumenten in Amsterdam en Utrecht (zie aldaar). Het monumentje verhuisde op enig moment naar het Spoorwegmuseum, waar het sindsdien in de opslag ligt.

  • Moreelsepark 1
Foto: Wikipedia

Het ‘Monument voor Gevallen Spoorwegpersoneel’ bevat 477 namen, onder wie Wormerveerder Klaas Landsman (zie hiervoor). Het bestaat uit een vier meter hoge, in Franse kalksteen uitgehakte beeldengroep met twee mannen, twee vrouwen en een kind. Aan de voorzijde staat een gedicht van Hendrik de Vries: “Aan hen die nimmer bukten/’t geheim en hecht verbond/van wrekers der verdrukten/voor wie geen recht bestond./Der weerloos weggerukten/gekwelden en gesarden/waar zoveel wachtensmoeden/in rouw en vrees verstarden./Wat slagen ook mislukten/wat makkers wreed verbloedden./Zij streden en volhardden.”

Velsen

  • Wenckebachstraat
Foto: Noord-Hollands Archief

Het plantsoen voor het oorlogsmonument van de voormalige Hoogovens is sinds 4 mei 2021 vernoemd naar de Krommenieër verzetsleider Jan ‘Witte Ko’ Brasser. Deze aanvoerder van het gewapend verzet in Noord-Hollands Noorderkwartier werkte, voor hij noodgedwongen onderdook, bij de Hoogovens in IJmuiden. Na de bevrijding was hij daar vanwege zijn communistische ideeën niet meer welkom. Tata Steel, de ‘erfgenaam’ van Hoogovens, besloot in 2021 tot eerherstel door het creëren van het Jan Brasserplantsoen.

Vught

  • Lunettenlaan 600
Foto: Daan Noske, Wikipedia

Het in 1947 onthulde monument op de voormalige fusilladeplaats van kamp Vught bevat 329 namen van mannen die hier zijn doodgeschoten. Onder hen drie Zaandamse verzetsstrijders: Albert Huisman, Cornelis van Vugt en Josephus Swolfs. Zij waren het slachtoffer van hun plaatsgenoot Franci de Munck-Siffels, die de Sicherheitsdienst in november 1943 tientallen namen en adressen verschafte van (al dan niet vermeende) communistische illegalen.

Zutphen

  • Marspoortstraat 1/hoek IJsselkade

Walraven van Hall was tot 1940 bankdirecteur in Zutphen, zijn woonplaats van destijds. Op zijn toenmalige werkplek bij Oyens en Van Eeghen wordt in 2022 een plaquette aangebracht die aan hem herinnert. 


Waardeer dit artikel

De content op deze website is in en uit principe gratis, maar het maken ervan kost wel geld. Vond je het de moeite waard? Laat het blijken met een kleine bijdrage en help bij het mogelijk maken van onafhankelijke artikelen.

ValutaBedrag





Waardeer dit artikel!

Als je dit artikel waardeert en dit wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan! Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand te houden.

ValutaBedrag





1 gedachte over “46 Zaanse oorlogsmonumenten (plus nog 29)”

  1. Mooi en overzichtelijk in beeld gebracht. Vervolgens vind ik het erg fijn dat er aandacht voor is. Ikzelf zou het fijn vinden als er ook aandacht zou komen voor mensen uit het verzet en anderen die actief zijn geweest en de oorlog overleefd hebben. Zij zijn met trauma’s achter gebleven met alle gevolgen van dien.

    Beantwoorden

Plaats een reactie

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.