De propagandamachine van de Nationaal-Socialistische Beweging reisde onvermoeibaar het land af, in een poging om zieltjes te winnen. Op 7 augustus 1943 moest ook Zaandam er aan geloven. De kiekjes van de ‘Fotodienst der N.S.B.’ overleefden de oorlog.

De NSB beschikte tijdens de oorlog over zowel een foto- als een filmdienst. In navolging van de nazistische Oosterburen hechtte de partij van Anton Mussert veel waarde aan beeldmateriaal als laagdrempelig propagandamiddel.

In 1944 werd in Londen, waar het Nederlandse kabinet in ballingschap tijdens de oorlog zetelde, het Besluit ontbinding landverraderlijke organisaties (BOLO) van kracht. Het was van toepassing op 41 ‘foute’ organisaties. Daaronder uiteraard ook de NSB. Uitvloeisel van het BOLO was de ontbinding van alle aangewezen instellingen. Hun totale vermogen verviel aan de Nederlandse staat. Dat gold ook voor het fotomateriaal van de NSB. Een deel van dit archief ligt tegenwoordig bij het NIOD, een ander deel bij het Nationaal Archief.

Herman Cino

Onderstaande foto’s – alle in bezit van het NIOD – zijn gemaakt door G.H. (‘Herman’) Cino (1894-1967). Hij was sinds december 1940 NSB-lid. Anderhalf jaar later trad deze fotograaf in dienst bij de Fotodienst der NSB. Zijn afdrukken kregen een plek in meerdere nazistische bladen. Cino werd op 28 mei 1945 gearresteerd. Hij werd voor een periode van vijftien jaar verbannen uit het perswezen.

Cino maakte onderstaande fotoreeks zoals gezegd in Zaandam. Het is een selectie; in totaal bleven er 22 foto’s van het evenement bewaard. Het NIOD geeft in de fotobijschriften weinig of geen duiding over de plaats of exacte locatie, maar het betreft de kop van de Gedempte Gracht. Op de achtergrond is het kantoor van het inmiddels gelijkgeschakelde dagblad De Zaanlander zichtbaar. Dat bevond zich destijds op nummer 4. De krant was in 1943 overigens al enige tijd gedwongen opgegaan in een conglomeraat van andere lokale dagbladen en verscheen tot het einde van de oorlog als het uiterst gezagsgetrouwe Dagblad voor Noord-Holland. Het kwam De Zaanlander na de bevrijding op een tijdelijk verschijningsverbod te staan.

De boerenkar die NSB’er Herman Duin als podium gebruikt voor zijn propagandaverhaal wordt omstuwd door kinderen. De aanwezige volwassenen houden wat meer afstand. Op de achtergrond bewaakt een man in het uniform van de NSB-Weerafdeling de orde. Hij wordt geflankeerd door de bij rechtsextremisten zo geliefde Prinsenvlag. Het oranje-wit-blauwe doek is anno nu overigens nog steeds populair bij racistische politieke organisaties als de PVV.

Het oranje-wit-blauwe doek is anno nu nog steeds populair bij racistische politieke organisaties als de PVV.

Op een gegeven moment draait Herman Cino zijn camera een kwart slag en legt hij de winkels op de hoek van de Gedempte Gracht en de Westzijde vast. Enkele decennia na de oorlog maken ze vrijwel allemaal plaats voor de oprit naar de Beatrixbrug.

Het vrij massaal aanwezige publiek luistert en kijkt naar ‘kameraad’ Herman Duin. Deze Amsterdamse NSB-propagandist houdt een opzwepende toespraak waarin hij de zegeningen van het nationaalsocialisme aan de man/vrouw probeert te brengen.

De bekende snel- en striptekenaar Cor van Deutekom staat Herman Duin bij. Het duo treedt vaker gezamenlijk voor het voetlicht. Van Deutekom (1895-1981) begint zijn tekencarrière in Nederlands-Indië. Zijn tekeningen, pastels en en aquarellen zijn daar te zien op exposities en in enkele kranten. Voor zover hij al niet bekend was, gebeurt dat wel wanneer hij aan de slag gaat als humoristische sneltekenaar. In 1936 keert hij terug naar Nederland. Tijdens de oorlog illustreert hij voor nationaalsocialistische bladen en boeken. En hij gaat dus door als sneltekenaar, zij het nu in nazistische dienst.

Aan de hand van de door Van Deutekom geschetste karikaturen valt te herleiden wat zoal Duins gespreksonderwerpen zijn. Hij spreekt over de verderfelijke invloed van de joden en andere vijanden van het nazisme; zowel de communistische leider Jozef Stalin als het kapitalisme.

Het antisemitisme is nooit ver weg in Van Deutekoms politieke tekeningen. En dat geldt ook voor Duins lange betogen. ‘Tenslotte wees de heer Duin op de overeenkomst tussen het kapitalisme en het bolsjewisme’, schrijft het Dagblad voor Noord-Holland in een uitgebreid artikel over het duo-optreden. ‘Bij beide systemen staat aan den top de Jood. In wezen is daarom deze strijd een strijd van den niet-Jood tegen den Jood.’

De ‘uiteindelijke beslissing komt steeds nader’, aldus de Amsterdamse propagandist.

Duin duidt de bezettingsjaren. ‘Vele volksgenooten toonen totaal geen besef te hebben voor de beteekenis van dezen tijd. (…) Spr. constateerde dat velen helaas nog niet inzien dat de oude wereld heeft afgedaan.’ Hij doet ook een toekomstvoorspelling. De ‘uiteindelijke beslissing komt steeds nader’, aldus de Amsterdamse propagandist.

Een kleine twee jaar na zijn komst naar Zaandam is Duins heilstaat vernietigd en zit hij zelf in de gevangenis, in afwachting van een veroordeling wegens collaboratie. Ongetwijfeld balt hij in de cel als vanouds zijn vuisten. Alleen is er dan niemand meer die hem nog serieus neemt.