Zaandam werd in 1942 als eerste Nederlandse gemeente ‘Judenrein’ gemaakt. Deze ‘evacuatie’ was een tussenstap in de ‘Endlösung’. Een document of een verklaring waarom Zaandam door de nazi’s werd aangewezen als proefgemeente is nooit gevonden, maar de grote rol van deze stad bij de Februaristaking – een klein jaar eerder -, de aanwezigheid van een antisemitische burgemeester en de geringe afstand tot Amsterdam (waar de Nederlandse joden een plek kregen toegewezen in afwachting van hun deportatie naar het concentratiekamp) hebben ongetwijfeld een grote rol gespeeld.
Op 14 januari 1942 kregen de Zaandamse joden een brief dat ze zouden worden geëvacueerd. Drie dagen later, de sjabbatdag, moesten ze hun huizen en vrijwel al hun bezittingen daadwerkelijk achterlaten. Het sneeuwde, het was 12 graden onder nul. De meeste getroffenen zouden in de jaren daarna systematisch worden uitgemoord, vooral in de kampen Auschwitz en Sobibor.
Klazina Kuiper
De Zaandamse Klazina J. Kuiper was doof en slecht ter been, maar in haar bewaard gebleven oorlogsdagboek heeft ze desondanks tal van rake observaties opgeschreven. Hieronder haar woorden over de jodendeportatie in januari 1942.
“15-1-1942: Het hardnekkige gerucht gaat, dat alle Joden de 17e January uit Holland weg moeten. Waarheen? Waarom? Wij weten het niet, zij moeten alles achterlaten, alleen een kleine handkoffer met de eerste levensbehoeften mogen zij meenemen, alle Joodsche zaken waren vandaag gesloten. Arm, vervolgd volk, laten wij hopen dat het gerucht niet waar is.
18-1-1942: Het is gebeurd, alle Joden in onze stad zijn weg, ongeveer 200. Naar men zegt gaan de Duitsche Joden naar Drente in grote concentratiekampen, de Hollandsche Joden in het z.g. Ghetto te Amsterdam. Hartroerende tooneelen hebben zich hier afgespeeld. Ook Christenen die met Joden getrouwd zijn, lieten hun vrouw en kinderen niet alleen gaan in de ballingschap, maar deelden dit lot. Met een moed en een berusting (eigenschappen door eeuwen lange vervolging gekweekt) zijn zij vertrokken. Hun huizen en eigendommen zijn door de politie verzegeld. Hun ellende wordt nog zwaarder door de strenge vorst, momenteel vriest het 10 gr. ‘Dat wat gij de minste mijner schepselen doet hebt gij mij gedaan.’ Het leven is soms ondragelijk, geloven in God, in zijn ondoorgrondelijk besluit, vertrouwen, ondanks alles wat gebeurt, ik wil het zo graag, maar soms, zoals nu, gaat het onze kracht te boven. Dat Gij ons helpe, vooral hen, die vervolgd worden.”
Voor meer informatie over de jodenvervolging in de Zaanstreek zie www.joodsmonumentzaanstreek.nl
3 gedachten over “14 januari 1942: Zaandam wordt ‘Judenrein’”
Elke bijdrage van jou Erik, maakt eens en te meer duidelijk dat een vergelijking met de huidige tijd meer dan volkomen mank gaat.
Ik raakte ontroerd bij het lezen van de naam Pais. Ik kende de overlevenden Pais in mijn jeugd vrij goed, in het bijzonder Jos Pais op de Zuiddijk, in wiens lampenwinkel ik in mijn tienerjaren ik wel eens hielp.
Je hebt gelijk, Dick. Iedere vergelijking gaat inderdaad mank. Mooi dat je Jos Pais nog persoonlijk hebt gekend. Een familie met een zware last op de schouders.
Bijzonder verhaal.
Mijn schoonvader heet meer dan 40 jaar bij Bruynzeel gewerkt. En ook gewoond ! Op een woonark en de proefwoning van Bruynzeel. Voor ons is dit ook een nieuw verhaal.
Annemarie de Man